بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

فرات تا فرات

دفتر دوم

مرکز تخصصی مهدویّت

ص: 3

ص: 4

وظایف خویش باشند که بی تردید، آن که «هل من ناصر» مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را پاسخ بگوید، ندای حسین علیه السلام را لبیک گفته است.

در این میان، وظیفه اندیشمندان، محقّقان، مبلّغان و تمام مشتاقان فرهنگ حسینی، در زمینه سازی ظهور امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، سنگین تر از دیگران است.

مجموعۀ حاضر، در پاسخ به اقبال چشم گیر مخاطبان، به کتب و مقالات پیشین بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف به زیور طبع آراسته شده است .

آنچه فراروی خوانندگان اندیشمند است دفتر دوم مقالاتی است که از نویسندگان و پژوهشگران معزّز در طی فراخوان مرکز تخصصی مهدویت و در ضمن همایشی که در سال1385 در دارالشفای حوزۀ علیمۀ قم برگزار شد، گرد آمد که امید است، یاری گر منتظران امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و دست مایه ای هر چند اندک و ناقص، برای مبلّغان و دیگر مشتاقان حضرتش گردد؛ تا چه پسند افتد و در نظر آید...

در انتها، شایسته است از زحمات جناب حجت الاسلام و المسلمین ناصر شهیدی که مسئولیت گردآوری و تدوین مقالات را بر عهده داشتند، تشکر نماییم.

بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف

مرکز تخصصی مهدویت

ص: 7

ص: 8

است، می فرماید: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِه...» (1)؛ «اوست که در میان مردم بی سواد، پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند...».این آیه، در شأن دوستان اهل بیت است که برخی از آنان- مانند ایرانیان- هنوز، مسلمان نشده اند: «وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِین» (2)؛ «و آنان، پیش از این در گمراهی آشکاری بودند» و در آیۀ بعد به این مسئله اشاره می فرماید که مسلمان واقعی شدن و قرار گرفتن در محور ولایت کار آسانی نیست و منوط به فضل خداوند است: «ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیم» (3)؛ «این فضل خداست که آن را به هر کس بخواهد عطا می کند، و خدا صاحب فضل بزرگ است».

در آیۀ بعد می فرماید: «مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراۀَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفارا...» (4)؛ «وصف کسانی که عمل کردن به تورات، بر آنان تکلیف شد و به آن، عمل نکردند، مانند درازگوشی است که کتاب هایی را [که هیچ آگاهی نسبت به محتویات آن ها ندارد] حمل می کند». در این آیه، ظاهراً خطاب با اهل تورات است، اما ما معتقدیم که خطابات قرآن، مصداق این مثل است که«به در

ص: 10

می گویند، تا دیوار بشنود»! چرا که بی تردید، کسی که قرآن را می پذیرد، اما به مضامین و مفاد آن، عمل نمی کند نیز، مصداق این آیه خواهد بود. از این رو، مشخص می شود که این آیه در شأن دشمنان اهل بیت علیهم السلام است که با نپذیرفتن ولایت معصومین علیهم السلام -که یکی از دستورات صریح قرآن است- مصداق «لَمْ یَحْمِلُوها» شده اند.

این موضوع، در ادامۀ آیه، نمود بیشتری دارد. آن جا که می فرماید: «بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّه»؛ «چه بد است سرگذشت مردمی که آیات خدا را تکذیب کردند. و خدا ستمکاران را هدایت نمی کند».

دشمنان اهل بیت علیهم السلام، در واقع آیات بزرگ خداوندی را تکذیب کرده اند؛ چراکه ایشان، آیت کبرای الهی و نباء عظیم هستند. این عدم پذیرش نیز به جهت تکبر آنان است و می دانیم که تکبر، ریشه در ظلم و تجاوز از حدود بندگی دارد. از این رو، خداوند در ادامه می فرماید: «وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِین».

این گونه است که می فرمایند سراسر قرآن در شأن اهل بیت علیهم السلام و مخالفین ایشان، نازل شده است. امام خمینی رحمۀ الله نیز با جملۀ «قرآن، کتاب انسان سازی است»، در واقع به همین موضوع، اشاره دارند؛ چراکه انسان دو بُعد دارد: بُعد نورانی و بُعد ظلمانی. اهل بیت علیهم السلام، مصداق اتمّ نورانیت انسان و دشمنان ایشان، نمود عینی ظلمت هستند.

این ظلمت از نفس امّاره نشأت می گیرد و از آن جا که تمامی

ص: 11

انسان ها، دارای این نفس هستند، خطر آن نیز عمومی است.با وجود نفس اماره، همۀ ما استعداد تبدیل شدن به فرعون و معاویه و یزید را داریم. بنابراین اگر حسن ظنّ بی جا به خود داشته باشیم، در واقع، خود را به هلاکت انداخته ایم. خطر نفس، به اندازه ای جدی است که حتی حضرت یوسف علیه السلام، نیز از شر آن، به خدا پناه می برد. (1) ایشان، هم چنین، کسانی را که به نفس خود اعتماد می کنند، «جاهل» خوانده است. (2) جاهل در این جا، به معنای بی سواد نیست؛ بلکه معنای آن، در تقابل با عاقل است؛ یعنی کسی که عقل فطری خود را به کار نمی گیرد؛ که این عقل و جهل نیز، در واقع، نمودی از دو بُعد نورانی و ظلمانی بشر است.

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، مانند تمامی معصومین علیهم السلام، مظهر کامل عقل است؛ لذا زمانی ظهور خواهد کرد که عقل، بر جهان، حاکم شده باشد و جهانیان، با ایشان، سنخیت پیدا کرده باشند: «... إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم...» (3)؛ «خداوند، سرنوشت هیچ قومی را دگرگون نخواهد کرد تا زمانی که خود آن قوم حالشان را تغییر دهند».

ص: 12

در لسان روایات نیز به این موضوع اشاره شده است. در کتاب منتهی الآمال، نقل شده است که معصوم، در جواب سؤال شخصی که از زمان ظهور پرسیده بود، فرمودند: «وقتی وفا در مردم، زیاد بشود؛ ظهور اتفاق می افتد». وفا نیز حاصل و نتیجۀ عقل و فطرت است. بنابراین تا هنگامی که نفس و جهالت ناشی از آن، بر فطرت انسانی غلبه دارد، حتی اگر با هزار دلیل، امام معصوم بر او عرضه شود، او را رها خواهد کرد و به سراغ هم سنخ خود، خواهد رفت.

اما، عصر حاضر، عصر بروز فطرت است. حتی در کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز، بروز و ظهور فطرت، اتفاق افتاده است. به امثال بوش و بلر نگاه نکنید؛ جمع کثیری از آن ها، جزو این دسته نیستند. اگر با ملاکی که معصومین، برای تشخیص انسانیت افراد، به ما داده اند، آن ها را بسنجیم، متوجه می شویم که آن ها به فطرت خودشان رجوع کرده اند. در روایات آمده است: «لاتنظروا الی طول رکوع الرجل و سجوده... و لکن انظروا الی صدق حدیثه و اداء امانته (1)». در کشورهای اروپایی، صدق گفتار و حسن امانت را می توان دید. حتی صدق حدیث آن ها، گاهی اوقات بیشتر از ماست؛ مثلاً وقتی استاد چیزی را نمی داند، می گوید نمی دانم. حسن امانتشان نیز زیاد است.

اگر انقلاب های آنان را بررسی کنیم، متوجه می شویم که نه برای

ص: 13

نان، که برای آزادی و عدالت قیام کرده اند که این دو نیز، خواسته ای فطری هستند. پس باید افق را روشن، و ظهور را نزدیک ببینیم.

عاشورا نیز مرتبه ای از ظهور بود؛ چراکه تا قبل از وقوع آن، مردم، کمتر به معصوم توجه داشتند و به عبارت دیگر، خانۀ اهل بیت علیهم السلام، تا آن زمان بسته بود. اما بعد از عاشورا، اوضاع تغییر کرد؛ وصف حضرت سجاد علیه السلام تا اقصی نقاط عالم رفت و مردم، با ایشان ارتباط پیدا کردند. پس عاشورا، ظهور امامت است.

اهل بیت علیهم السلام از ثمرات قیام عاشورا استفاده کردند؛ اما دست به قیامی دیگر، نزدند. این مسئله برای مردم، سؤال شده بود. از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است که عده ای نزد امام سجاد علیه السلام آمدند و از ایشان خواستند که علیه حکومت وقت، قیام کند. امام زین العابدین علیه السلام، در جواب اصحاب فرمودند: «کدام یک از شما، حاضر است که آتشی را در دست بگیرد و بدون کمک گرفتن از کسی، آن قدر آن را تحمل کند تا خنک شود؟». امام باقر علیه السلام، اعلام آمادگی کرد. امام سجاد علیه السلام فرمود: «منظور من، شما نبودید؛ إنّما أنتُم مِنّی و أنا مِنکُم». بعد از آن، تا سه بار این سؤال را تکرار کردند و در هر بار، فقط امام باقر علیه السلام، جواب دادند.

در واقع، حضرت، با این بیان، در صدد تفهیم این مطلب بودند که هنوز، وقت نهایی قیام، فرا نرسیده است؛ بلکه در زمان قومی خواهد بود که بتوانند آتش را در دستشان نگه دارند تا سرد شود.

ص: 14

در زمان انقلاب اسلامی، ساواک مثل آتش سوزان بود؛ اما مردم ما، این آتش سرخ را آن قدر تحمل کردند تا خاموش شد. اکنون هم، آمریکا و اسرائیل، مثل آتشی هستند که باید آن قدر تحملشان کرد تا رو به افول روند. بنابراین، نسل و ملت ما، مصداق همان سخن امام سجاد علیه السلام هستند.

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز، قیام خود را با سیصد و سیزده نفر از کسانی که این گونه تربیت شده اند، شروع خواهد کرد تا نهضت جهانی خود را با یاری این عده و کمک کسانی که به آن ها خواهند پیوست، به سرانجام برسانند.

پس روشن شد که جریان فطرت گرایی که اکنون در عالم، حاکم است، محصول عاشورا است. عاشورا، جریان فعالی است که تمام مرزهای فکری را پشت سر گذارده و در تمامی ادیان و مذاهب، تأثیرگذار بوده است. علت آن نیز به ماهیت روشن جریان عاشورا بر می گردد؛ چرا که عاشورا صحنۀ چیرگی حق بر باطل و غلبۀ سفیدترین چهره های انسانی بر سیاه ترین چهره ها بود.

بنابراین، ظهور نیز، زمانی اتفاق خواهد افتاد که جبهۀ حق طلبی به حدّی برسد که بتواند بر باطل گرایان، غلبه کند. ظهور، نتیجۀ فعالیت هزار و چند صد سالۀ جبهۀ حق است و به عبارت دیگر، نتیجه و حاصل عاشوراست.

در روایات آمده است که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ظهور نمی کنند مگر

ص: 15

بعد از آن که تمامی گروه ها به حکومت رسیده باشند تا دیگر هیچ کس نتواند ادعا کند که اگر امور به دست او می رسید، می توانست به خوبی حضرت، حکومت کند. از این روایت، این گونه می توان برداشت کرد که در زمان ظهور، مردم در حالی که ناکارایی حکومت های مختلف را دیده اند، با تمام وجود، پذیرای حکومت ایشان، می شوند.

مؤید دیگر این مطلب آن است که در جریان قیام حضرت، یهودیان، بیشترین کسانی که کشته می شوند و روشن است که یهود، جمعیت کمی دارد. پس اکثریت مردم، با میل و طوع، به حکومت ایشان می گروند.

عاشورا، سنگ بنای ظهور و تقویت کنندۀ تمام نهضت های قبل از آن است. حضرت اباعبدالله علیه السلام،با ندای جاوید «هل من ناصر ینصرنی»، یک جریان مستمر را در طول تاریخ پایه گذارد که مجاهدان و تربیت شدگان این مکتب را به ناصرانِ واقعیِ دین، تبدیل کرد. چنان چه، امام راحل رحمۀ الله می فرمود: «ما درصدد آزاد کردن انرژی متراکم عالم اسلام هستیم». این انرژی متراکم، همان فطرت است که آزاد کردن آن، زمینه ساز ظهور خواهد بود.

***

ص: 16

همه ی پیامبران، در تمامی ادیان و شرایع الهی، وعده ی آن را به بشر داده اند. جامعۀ موعودی که بر محور ولایت ولیّ حق و انسان معصومی که دارای همۀ کمالات است، شکل می گیرد.

به نظر می رسد، تعبیر «معصوم»، از کسی که ولایت را در جامعۀ موعود در اختیار دارد، تعبیری کامل تر و درست تر از تعبیر «انسان کامل» باشد؛ زیرا اولاً، در ادبیات و فرهنگ اسلامی، معصوم، کسی است که به طور مطلق از محیط ولایت حضرت حق، خارج نمی شود و ثانیاً، ارتباط تنگاتنگی که میان ولایت اصلی حق تعالی و ولایت معصوم وجود دارد، با تعبیر «معصوم»، بهتر منتقل می گردد. معصوم، در لسان روایات، کسی است که ما شاء الله را اراده می کند؛ یعنی همان چیزی را می خواهد که خداوند اراده کرده و مشیت الهی بدان تعلق گرفته است. معصوم، در حقیقت، مفسر مقام عبودیتی است که باطن آن، ولایت می باشد.

بنابراین، جامعۀ مهدوی، جامعه ای آرمانی است که بر محور «ولی الله اعظم» و امام معصوم و عبد مطلق خدای متعال، شکل می گیرد. به عبارت دیگر، اگر بخواهیم عصر ظهور را در یک جمله خلاصه کنیم، می باید آن را «عصر تجلی عبودیت حق تعالی در گسترۀ جهان» بخوانیم؛ زیرا عبادت امام زمان و ولی اعظم الهی است که محور عبادت در همۀ هستی است. در روایات نیز، این گونه به این معنا تصریح شده است که «بنا عبد الله و بنا عرف الله»؛ «با ماست که

ص: 18

خدا بندگی می شود و با ماست که خدا شناخته می گردد».

از این روست که گفته می شود عصر ظهور، عصر تجلی ولایت و عبودیت حق تعالی در همۀ هستی و در همۀ ابعاد زندگی بشر است؛ زیرا حیات طیبه و عدالت و مانند آن، همه از آثار ولایت حق است که در عصر ظهور، تجلی کامل می یابد و مردم از آثار آن بهره مند می گردند.

در روایات شیعی آمده است که هنگام ظهور حضرت ولی الله اعظم، عالم به حیات طیبه می رسد؛ کفر و نمادها و آثار آن از زمین بر چیده می شود؛ حق، همه جا را فرا می گیرد و نور عدالت بر همه چیز می تابد. البته همۀ این ها، تجلی همان ولایت و عبودیت حضرت حق است که در عصر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور می یابد. این، همان جامعۀ آرمانی است که همۀ پیامبران بدان وعده داده اند و انسان در انتظار تحقق آن است.

دست یابی به جامعۀ آرمانی است، دعوت به چنین جامعه ای در وی ایجاد انگیزه می کند.

در مسألۀ توحید نیز این گونه است. از آن جایی که فطرت آدمی متمایل به توحید است، دعوت پیامبران موجب می شود که آدمی به سوی فطرت خویش گرایش یابد؛ از این رو، دعوت پیامبران، در حقیقت، بیدار کردن فطرت هاست.

بنابراین اگر توحید و یا گرایش به جامعۀ آرمانی و عدالت محور، در ذات و فطرت آدمی وجود نداشت، دعوت پیامبران به نتیجه نمی رسید.

انسان، به طور طبیعی و فطری به سوی کمال گرایش دارد و نسبت به مراحل کمال و قرب الهی، احساس تعلق می کند و همین احساس تعلق، موجب می شود که به آن جامعۀ آرمانی که پیامبران، وعدۀ آن را داده اند گرایش یابد. بنابراین، یکی از مهم ترین انگیزه-هایی که در نهاد بشر وجود دارد و او را به سوی حرکت در مسیر انبیا و تحمل سختی های جهاد اکبر و جهاد اصغر سوق می دهد، مسألۀ قرب الهی و دست یابی به آن است که در حقیقت، چیزی جز دست یابی به کمالِ مطلق و رهایی از نقص نیست.

همان گونه که در مسیر تکاملی فردی، تزکیه، مجاهدات، تلاش ها و تحمل سختی ها لازم است، در مسیر دست یابی جامعۀ بشری به کمال نیز، جهاد باطنی و جهاد ظاهری لازم است تا جوامع، در طی

ص: 20

فرآیندی، به تکامل و بلوغ برسند. از این رو همان گونه که برای هر پیامبری، دشمنی بوده است: «وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا»(1)؛ برای هر جامعه ای نیز، دشمنی بوده و هست که موجبات تضاد و تلاش را فراهم می آورد.

پس، جامعه ی بشری برای آن که بتواند از مراحل شرک و مظاهر آن عبور کند و به مرحله ی ظهور توحید برسد، نیازمند انگیزه است که این انگیزه، در فطرت وی وجود دارد.گرایش به جامعه ی آرمانی -که در آن، توحید کامل در گستره ی جهانِ هستی ظهور می یابد- ازگرایشات فطری بشر است.

مردم تحویل می دهد.

شیطان، در مسألۀ اعتقاد به ظهور منجی آخرالزمان نیز، همین کار را انجام می دهد؛ یعنی با بهره گیری از گرایش فطری بشر به جامعۀ آرمانی، از این اعقتاد بدل سازی می کند تا جامعه را به گمراهی بکشاند.

شکی نیست که ظهور منجی آخر الزمان، وعدۀ همۀ پیامبران بوده است و یکی از میثاق هایی که پیامبران با خدا بسته اند، در رابطه با اعتقاد به جامعۀ آرمانی و تلاش برای ایجاد آن است. حتی خداوند از پیامبران میثاق گرفته است که نسبت به وجود مقدس امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف - به عنوان شخصی که در آخرالزمان می آید و یک جامعۀ عدالت محور جهانی را ایجاد می کند- ایمان داشته باشند. اخذ میثاق از آنان، به این معناست که همۀ آنان و پیروان ایشان می بایست برای یاری چنین شخصی، آمادگی کسب کنند و برای ایجاد آن جامعۀ آرمانی، تلاش نمایند. این گونه است که همۀ پیامبران به عنوان تمهید گران و آماده سازان جامعۀ مهدوی محسوب می شوند.

آنان، کمال لایق و شایستۀ خویش را در ایجاد دولت مهدوی می دانستند؛ چرا که شرایط محیط و جامعۀ ایشان، اجازه نمی داد تا آنان به کمال شایستۀ خویش دست یابند. از این روست که مسألۀ رجعت، مطرح می شود.

در عصر ظهور، پیامبران رجعت می کنند تا تحت ولایت ولیّ اعظم و در جامعۀ توحیدمحور او، به کمال شایستۀ خویش، دست یابند. علاوه بر آنان، مؤمنین واقعی نیز منتظر هستند تا در جامعۀ آرمانی، حیات مجدد یابند و از آن، بهره برند. به همین جهت عصر ظهور، عصر «تحقق کلمۀ توحید» با محوریت ولیّ حق است و این، همان وعدۀ الهی است که روزی، دین حق تعالی و حضورِ کامل ولّی او در همۀ هستی، جریان یابد و انسان ها از آن بهره مند گردند.

صف بندی امام حسین علیه السلام در برابر لشگر یزید، اوج درگیری میان کلمۀ حق و کلمۀ باطل بود. در یک سو، رفیع ترین مکارم انسانی و اخلاقی ایستاده بود و در سوی دیگر، پست ترین صفات انسانی.

ارتقای وجدان بشری و پیدایش انگیزۀ مجدد برای مبارزه علیه باطل، شکل گرفته بود. حادثۀ عاشورا، هم، جهاد اکبر بود و هم، جهاد اصغر؛ از این رو، در طول تاریخ، محور تهذیب اجتماعی و فردی انسان ها شد.

در حادثۀ عاشورا، افراد نبودند که در برابر هم قرار گرفتند؛ بلکه امت های حق و باطل به مصاف هم ایستادند. از این روست که در زیارت نامۀ امام حسین علیه السلام در روز عاشورا، مراحل سیر تاریخ تکاملی بشر، از ابتدا تا عاشورای حسینی، بیان؛ و از آدم علیه السلام تا خاتم صلی الله علیه و آله و سلم به گواهی گرفته می شوند. آن گاه این سیر تاریخی از عاشورا تا عصر ظهور بیان می گردد و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان ثارالله و منتقم معرفی می شود.

عاشورا از یک سو، کامل ترین عبادت تاریخی بشر است و از سوی دیگر، کامل ترین شکل تقابلِ حق و باطل. در این جاست که بصیرتی برای ادامۀ سیر تاریخ بشر، فراهم می آید و جبهۀ حق با بصیرت و انگیزۀ کافی برای عبور از مراحل مبارزاتی تا عصر ظهور، تشکیل می شود.

طبیعی است که دشمن نیز به این دو نکته، توجه یافته و نسبت به آن حساس شده است؛ لذا از یک سو می کوشد که عبادت و بصیرت مؤمنین را خدشه دار سازد و از سوی دیگر، در صدد جلوگیری از فرآیند تکاملی جامعۀ بشری است.

ص: 24

نظام اسلامی ایران نیز از آن جا که با تأسی از مکتب حسینی و امید به تحقق مکتب مهدوی، شکل گرفته و دکترین خود را بر اساس اصول بنیادین رخداد عظیم عاشورا تنظیم کرده است، به عنوان گامی بلند، در جهت تکامل جامعۀ بشری و تحقق وعدۀ جامعۀ برتر، محسوب می شود.

بنابراین فرهنگ عاشورایی، زمینه ساز سیر تکاملی جامعۀ بشری به سوی جامعۀ توحید محور و عدالت گستر مهدوی است.

***

ص: 25

ص: 26

و جوامع ندارند، رهایی بخشند و در نهایت، برای تحقق عدالت در متن جامعه تلاش می کنند. عدالت، گمشدۀ همیشگی انسانِ آرزومند کمال است که این کمال، به ویژه در حوزۀ مسایل اجتماعی، خواستۀ انسان و آرزوی دیرین اوست.

نقطۀ پیوند انقلاب حسینی و انقلاب مهدوی را می بایست در این سه مفهوم جست. انقلاب حسینی به جهت احیای آگاهی و بصیرت هایی که از سوی خلفای جور، سلب یا منحرف شده بود، به پا شد. عاشورا، تلاشی برای نجات و رهایی امت اسلام از حیرتِ گمراهی و جهلی بود که در طول نیم قرن بدان دچار شده بودند؛ چرا که پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، جامعه، به واسطه ی کنار گذاشتن ولایت و عمل نکردن به وصیت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، دچار ارتجاع و بازگشت به دوران جهالت خود شده بود؛ همۀ اعتقادات پیشین خود را فراموش کرده بود؛ حقایق و محتوای اصلی اسلام را از یاد برده بود و به جای حق، به باطل گرایش یافته بود.

در این شرایط بود که امام حسین علیه السلام، قیام نمود تا ضمن تبیین حق از باطل، حقیقت را زنده و آگاهی جامعه را نسبت به آن تجدید نماید.

دومین هدف قیام حسینی، آزادی انسان بود. لازم به تذکر است که انسان، دو نوع اسارت دارد: اسارت درون و اسارت بیرون. اسارت درونی انسان، در واقع، حالت سرسپردگی وی در مقابل تمایلات

ص: 28

سیری ناپذیر نفس است. این اسارت، دو نوع ظهور خواهد داشت؛ گاه، به صورت استکبار و گاه، به صورت عصیان و گناه. انسانی که اسیر نفس است، انسانی عصیان گر خواهد بود و این عصیان و طغیان، وی را در اجتماع، به انسانی فاسد تبدیل خواهد کرد که اگر به قدرتی دست یابد، همۀ جامعه را به اسارت خواهد کشاند و آزادی مردمان را سلب خواهد کرد. از این رو می توان گفت که در حقیقت، اسارت باطنی، منشأ و مسبب اسارت ظاهری است و برای رهایی از اسارت ظاهری، می بایست ابتدا زمینه های اسارت باطنی را از میان برداشت. قیام امام حسین علیه السلام نیز در روز عاشورا، از یک سو به جهت زدودن رذائل اخلاقی و نفسانی از متن جامعه و از سوی دیگر، برای آزادی امت از اسارت حکومت یزید بود.

سومین هدف قیام امام حسین علیه السلام، که آرمان تمامی پیامبران و امامان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز محسوب می شود، برقراری عدالت بوده است. تمامی انبیاء و اوصیای ایشان، مظهر والای عدالت بودند و در صورت دست یابی به قدرت، حکومت آنان نیز تجلی و مظهر عدالت خداوند بود. بر همین اساس، امام حسین علیه السلام نیز در پی ایجاد حکومتی عدالت محور، قیام کرد.

این سه هدف، در قیام مهدوی نیز دخیل خواهند بود. از این رو، منتظران حقیقی کسانی اند که به دنبال تحقق این سه هدف باشند؛ یعنی در وهلۀ نخست بکوشند تا آگاهی را بر پایۀ معرفت

ص: 29

دینی به درستی، تفسیر و تعبیر کنند. چراکه معرفت و آگاهی واقعی، همان «معرفت الله» است که ریشه در فطرت الهی دارد. کسی که به معرفت الهی رسیده است، کسی است که جز تحقق ارادۀ حق، خواستۀ دیگری ندارد.

در قدم دوم نیز می بایست از بندهای اسارت درونی و حاکمیت طاغوت، رهایی یافت؛ زیرا حاکمیت طاغوت، ضدّ حاکمیت حق است. پس، آگاهی می بایست به گونه ای باشد که اولاً به معرفت و شناخت الله، و در نهایت به آزادی از اسارت درونی و بیرونی بیانجامد.

هنگامی که انسان، رنگ خدایی گرفت و از هرگونه شرک، خالص شد، لاجرم، عدالت محور و عدالت خواه می شود. از این رو، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز به دنبال تحقق عدالت است. عدالتی که ایشان در جهان ایجاد خواهد کرد، از آن جا که رنگ الهی دارد، عدالتی کامل خواهد بود. او مظهر عدالت و ولایت الهی است و از آن جا که اصولاً ولایت حق در تمام مراتب، بر پایۀ عدالت است، ولایت مهدوی نیز مفهومی جز عدالت مطلق نخواهد داشت.

در لسان روایات مربوط به آخر الزمان، سخن از عدالتی فراگیر به میان آمده است که در همه جا جاری خواهد شد و جهان را به فرهنگی یگانه-که همانا خداپرستی است- سوق خواهد داد و این، خود، راز رهایی و نجات انسان هاست.

در آن زمان، تمام ظرفیت های انسانی بر پایۀ توحید آشکار خواهد شد.

ص: 30

زمین، همۀ برکات خویش را ظاهر خواهد کرد و جامعۀ بشریت در امور مادی و معنوی، به اوج خواهد رسید.

همۀ این برکات مادی و معنوی-که به جهت تجلی توحید در همۀ شئون جامعۀ بشری به ظهور و وفور خواهد رسید- بر پایۀ عدالت، توزیع خواهد شد و در سایۀ آن، نه تنها رفاه و آسایش مادی، که کمال واقعی برای تمامی انسان ها، فراهم خواهد گشت.

در آن عصر، به واسطۀ سیطرۀ کلمۀ توحید، معنویات بر مادیات غلبه خواهد یافت و تفکر ماده گرا- که اصالت را به ماده می دهد- کنار زده خواهد شد.

عصر ظهور، عصر تجلی جمال حقیقت هستی در آینۀ عالم امکان و نورافکنیِ ولی الله اعظم بر تمامی جهانیان است.

در ازل جلوه رویت به تجلی دم زد

عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

مدعی خواست که آید به تماشاگه راز

دست غیب آمد و بر سینه نامحرم زد.

***

ص: 31

ص: 32

لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّۀ... (1)»، نیروهای خود را از جهت کمی و کیفی، ارتقاء بخشیم تا به آن حدّ کافی و لازمِ آمادگی نائل شویم و امام زمان علیه السلام ظهور کنند.

فقها دربارۀ این مسئله که آیا در جهاد، اذن امام معصوم، لازم است یا خیر، اختلاف نظر دارند؛ اما برای «أَعِدُّوا» و آمادگی، کسی از فقهاء نفرموده که اذن امام معصوم شرط است. پس آمادگی را باید ایجاد کرد. ولی سوال این جاست که منظور از آمادگی چیست؟ چه چیزهایی در دایرۀ شمول آن قرار می گیرند؟ بالاترین مرتبۀ آمادگی چیست؟

در ادمۀ بحث، قصد داریم از این منظر به رابطۀ عاشورا و انتظار نگاه کنیم.

حرکت امام حسین علیه السلام از مدینه به مکه و از مکه به سوی عراق و اتفاقاتی که در طول این فواصل زمانی تا شهادت ایشان در روز عاشورا رخ داد، برای آن نبود که بتوانند به حکومت برسند و به عبارت دیگر، به دنبال منافع حکومتی باشند؛ بلکه هدف نهائی، چیز دیگری بود. آن هدف، هدفی بود که امیرالمؤمنین و امام حسن علیهما السلام نیز آن را تعقیب می کردند. حرکت ابا عبدالله الحسین علیه السلام، در هدف، با حرکت علی بن ابی طالب علیه السلام و امام حسن مجتبی علیه السلام، هیچ فرقی

ص: 34

نداشت. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام هیچ گاه آغازگر جنگ نبود، بلکه معاویه و سایر گروه های مخالف و معاند، جنگ را آغاز می کردند. معاویه به این دلیل، آتش جنگ را برمی افروخت که می دید نیروهایش در معرض روشن گری های علی علیه السلام قرار گرفته اند و چیزی نمانده است که از جهالت بیرون بیایند و از خواب غفلت بیدار شوند. چنان که در حرکت امام حسین علیه السلام نیز چنین بود. افشاگری و روشن گری آن حضرت، موجب بیداری امت اسلام شده بود و یزید از این واقعه، هراس داشت. به همین دلیل، تصمیم به قتل امام گرفت.

امام حسین علیه السلام، به کسانی نیاز داشت که از جهت تعلیم و تربیت و سطح بصیرت، به جایی رسیده باشند که بتوانند پذیرای او باشند. امروز نیز سطح آمادگی جامعه، باید به این مرحله برسد و رسیدن به این هدف، تنها از راه فعالیت های فرهنگی ممکن است.

حتی حکومت هایی که به زور سر نیزه، قدرت را در دست گرفته اند، لاجرم باید میان مردم، مقبولیت هایی داشته باشند و إلا اگر حکومتی هیچ محبوبیتی نداشته باشد، نمی تواند حیات خود را حفظ کند. چون حکومتی که هیچ گونه مقبولیتی نداشته باشد، ارتش هم نخواهد داشت؛ چرا که نیروی نظامی از مردم تأمین می شود و اگر مردم، حکومت را قبول نداشته باشند به آن، سرباز نخواهند داد.

رضا خان، در ایران تا زمانی حاکم بود که مردم او را می پذیرفتند. چنان که محمدرضا نیز، هنگامی که دیگر مردم او را نخواستند و

ص: 35

ارتش نیز از او سرپیچی کرد، از ایران رفت. این اتفاق، به جهت آن بود که امام خمینی رحمة الله و دیگر بزرگان، برای تغییر فرهنگ مردم، سرمایه گذاری کردند.

اصولاً تنها راه تغییر حکومت، این است که انطباق حاکمیت با فرهنگ مردمش، سلب شود. چرا قدرت بنی امیه، پس از هشام بن عبدالملک رو به افول رفت؟ چون تا آن زمان، خودشان را با فرهنگ عموم مردم، منطبق نگه داشته بودند و تظاهر به فسق نمی کردند. هشام بن عبدالملک، به صورت علنی شراب نمی خورد؛ ولید بن عبدالملک، مسجد الحرام و مسجد النبی و مسجد الاقصی را توسعه داد، مسجد اموی را در دمشق، تعمیر کرد... این ها چون تربیت شده های مدینه بودند، ظاهر را رعایت می کردند. تربیت این ها اسلامی بود، ولو نه اسلام حقیقی؛ اما بالاخره، با نام اسلام حکومت می کردند.

اما از زمانی که حکومت به شام منتقل شد و خلفایی بر سر کار آمدند که در شام تربیت شده بودند، اوضاع تغییر کرد. شام، بهره ای از تربیت اسلامی نبرده بود؛ لذا خلفای تریبت شدۀ شام، علناً تظاهر به فسق می کردند. مثلاً ولید بن یزید بن عبدالملک، می خواست روی کعبه بنشیند و شراب بخورد! از آن زمان، حکومت بنی امیه رو به افول رفت؛ چون انطباق فرهنگی خود را با فرهنگ عامۀ مردم از دست دادند.

ص: 36

پس اگر امام معصوم نیز بخواهد حکومت را در دست بگیرد، باید ذائقۀ فرهنگی مردم به گونه ای باشد که او را بپذیرند.

ابا عبدالله الحسین علیه السلام، نیز تنها برای ایجاد و ابلاغ این فرهنگ، حرکت کرد. چنان چه خود فرمود: «... إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی ص أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَی عَنِ الْمُنْکَر (1)...». حرکت امام حسین علیه السلام، مبتنی بر افشاگری بود؛ لذا زمانی که زینب کبری علیها السلام در شهر کوفه و در لباس اسارت، سخنرانی نمود، مردم را به گونه ای از خواب غفلت بیدار نمود که خوف شورش کوفیان می رفت. این کاروان، به هر کجا که پا گذاشت، پرده های غفلت را کنار می زد و جنایات و پلیدی حاکمان را افشا می نمود.

در شام هم وضعیت به همین گونه بود. بزرگ ترین دستاورد عاشورا، در شام به نمایش در آمد. مشهور است که بعد از خطبۀ حضرت زینب علیها السلام در کاخ یزید، جلسه، آن چنان علیه آن ملعون شد که به ناچار گفت: «خدا لعنت کند ابن مرجانه را. من نگفته بودم با حسین علیه السلام این گونه برخورد کند». هم چنین در حین سخنرانی امام زین العابدین علیه السلام در نماز جمعۀ شام، وضعیت به گونه ای شد که هرگاه ایشان نام امام حسین علیه السلام را می برد، صدای گریه و ضجۀ مردم بلند می شد و یزید مجبور شد برای فیصله دادن به آن شرایط، دستور دهد که اذان بگویند.

ص: 37

وقتی کاروان اسرا به شام رسید، مردم، ناسزا می گفتند و به ایشان سنگ می زدند؛ اما در اثر تبلیغات امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب علیها السلام، هنگام خروج از شام، کاروان سیاه پوش در میان اشک و اندوه شامیان، آن جا را ترک کرد.

آن وضعیت نفس گیر و شرایط اختناق فرهنگی به برکت قیام امام حسین علیه السلام از بین رفت و بعد از حادثۀ عاشورا، قیام ها و حرکات بسیاری علیه حکومت یزید، رخ داد. عبدالله بن زبیر، فرصت را غنیمت شمرد و با تکیه بر فرهنگ و خواستۀ مردم و به بهانۀ گرفتن انتقام اباعبدالله الحسین علیه السلام، حکومت مکه را از دست یزید بیرون آورد. در مدینه، با این عنوان که یزید بعد از شهادت حسین بن علی علیه السلام صلاحیت حکومت ندارد، حادثۀ حَرّه اتفاق افتاد و ده هزار نفر کشته شدند. شرایط کوفه بحرانی شد. مختار به خون خواهی امام حسین علیه السلام قیام کرد و بسیاری تحولات دیگر از این دست، به تبع عاشورا اتفاق افتاد.

یزید قصد داشت جلوی فرهنگ سازی امام حسین علیه السلام را بگیرد؛ لذا ایشان را میان بیعت کردن و قتال، مخیر کرد. ایشان نیز شعار «هیهات منا الذله» سر داد و از بیعت امتناع کرد. هنگامی که از ایشان، علت این امر سوال شد، فرمود: «وَ عَلَی الْإِسْلَامِ السلام إِذْ قَدْ

ص: 38

بُلِیَتِ الْأُمَّةُ بِرَاعٍ مِثْلِ یَزِید (1)»؛ «در صورتی که شخصی مثل یزید، حاکماسلام باشد، باید فاتحۀ اسلام را خواند»!

امام با بیعت نکردن خود، اختناقی که جلوی فرهنگ سازی را گرفته بود، از بین برد و زمینه را برای امامان بعدی باز کرد. آن بزرگواران نیز به تربیت نیرو پرداختند، اما قیام مجددی از سوی ایشان صورت نگرفت؛ چراکه هنوز، زمان قیام همه جانبه و جهانی فرا نرسیده بود. اما در دورۀ امام زمان علیه السلام، این فرصت پیش خواهد آمد و سراسر جهان، به دست ایشان فتح خواهد شد.

حکومت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، حکومتی علوی خواهد بود. مشخصه های این حکومت را می توان در نامه ا ی یافت که امام علی علیه السلام هنگام انتصاب مالک اشتر به حاکمیت مصر، به او داد. حضرت در آن نامه، دستوراتی برای ایجاد یک جامعۀ ایده آل نگاشته و از مالک خواسته بود که در مصر، به آن دستورات عمل نماید. از آن نامه، دو مطلب استفاده می شود. یکی آن که حضرت، علت شهادت محمد بن ابی بکر را کمبود نیروهای آماده و مؤمن می دانند و به مالک، این نکته را تذکر می دهند که برای بقای حکومت، بایست نیروهایی برای خود تربیت کند. دومین نکتۀ این نامه نیز، آینده نگری امام علی علیه السلام است تا اگر در آینده، برای کسی سؤال شد که چرا حکومت علی بن ابی

ص: 39

طالب علیه السلام در مصر قوام نیافت، این نامه را بخواند و بفهمد که امام، به دنبال این نوع از حکومت بود؛ اما کسی نبود که بتواند به آن عمل کند؛ تنها یک نفر بود، آن هم مالک؛ که در بین راه شهید شد.

حضرت در آن نامه به مالک فرموده بود که اگر بخواهد حکومتی علوی ایجاد کند، باید نیروهای مورد نیاز را به اندازه ای که بتوان به کمک آن ها بر مصر حکومت کرد، تربیت نماید. پس این حکومت، اگر منحصر به مصر باشد به تعداد مورد نیاز مصر، باید سرمایه گذاری کرد و نیرو تربیت نمود؛ اما اگر هدف، حکومت بر همۀ نقاط دنیا باشد، باید به همان مقدار نیز، نیروی تربیت شده داشته باشیم.

عاشورا حرکتی بود که با هدف ایجاد، حفظ و گسترش زمینه های تربیت نیرو برای قیام جهانی امام زمان علیه السلام، صورت گرفت. عاشورا زمینۀ تغییر فرهنگ را ایجاد کرد و کار را تا به این جا رساند. اکنون نوبت ماست تا به وسیلۀ فرهنگ عاشورا و انتظار، نیروی مورد نیاز امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را تربیت کنیم.

***

ص: 40

با توجه به دشواری و سختی قضاوت های تاریخی، یکی از شیوه هایی که در تحلیل حوادث تاریخی می تواند تا حد زیادی ما را به حقانیت و تبیین درست یک رخداد، رهنمون شود، تفسیر ارگانیک و پیکره وار از کل تاریخ یک دین، تمدن و یا حادثه است؛ چرا که با کمک گرفتن از اجزا و عناصر یک مجموعۀ تاریخی، می توان به قضاوتی منصفانه و عادلانه دست یافت.

به نظر می رسد، همان طور که برخی از زبان شناسان برای فهم مقصود و منظور گوینده، با استفاده از روش «سمانتیک»(1) یا «معنا شناسی»، علاوه بر الفاظ، کلمات و قواعد زبانی و نحوی، به دنبال دلالت تصدیقی یک گزاره نیز هستند؛ ما نیز در حیطۀ علم تاریخ و برای فهم رخدادهای تاریخی، علاوه بر تحلیل و تبیین یک رخداد، نیازمند دست یابی به جهان بینی، انگیزه ها و عواملی هستیم که در بروز و تحقق یک رخداد، نقش مؤثر ایفا می کنند. چرا که بسیاری از وقایع تاریخی، دارای ریشه ها و الگوهای اعتقادی و فکری دیرینه ای هستند که پس از گذشت سال های بسیار، بر وقوع آنان اثر گذارده اند. بنابراین در بررسی رخدادهای تاریخی، باید یک واقعه را در ضمن دیگر وقایع تاریخی سنجید و مورد مطالعه قرار داد.

ص: 42

تفاهم، هم دردی و هم زبانی را در بررسی ها دخیل نمود.

تفسیر ارگانیک از تاریخ که به منظور تبیین صحیح رخدادهای بزرگ تاریخ و کمک گرفتن از حوادث گذشته در تحلیل حادثه های بعدی صورت می گیرد، هم چون روش تفسیری «قرآن به قرآن» است که روش تفسیری برخی از مفسران- هم چون علامه طباطبایی- بوده و هست. یعنی همان طور که بعضی از آیات قرآن از جنبۀ زبان شناسی و معنا شناسی، در تفسیر آیاتی دیگر، سهم بسزایی دارند، در تحلیل تاریخ نیز می توان بررسی بعضی از حوادث را مبنای تحلیل حوادث بعدی قرار داد؛ چرا که هیچ رخداد تاریخی نمی تواند منفک و جدا از گذشتۀ خود، که در حقیقت، بستر تکاملی آن بوده اند، به وقوع بپیوندد.

«سرانجام، امام علی علیه السلام به خلافت رسید، اما هیچ تغییری در وضعیت مسلمانان به وجود نیامد»، باید گفت زمانی امام علی علیه السلام به خلافت رسید که انحرافات اجتماعی و دولتی، هم چون غده ای سرطانی، جامعۀ اسلامی را چنان به تباهی نزدیک کرده بود که امام علی علیه السلام مجبور شد پس از به خلافت رسیدن، بیشترین تلاش خود را صرف ریشه کن سازی و درمان این غدۀ سرطانی کند.

در تاریخ آمده است، روزی یکی از اصحاب زید بن علی علیه السلام از وی در بارۀ حقانیت یا عدم حقانیت خلافت پرسید و او در پاسخ به آن فرد سکوت کرد؛ اما بعدها، هنگامی که در حین جنگ، تیری به او خورد و خون از پیشانی اش جاری گشت، به آن صحابی رو کرد و گفت: «در پاسخ به سؤالی که پیش از این پرسیده بودی، باید بگویم که اگر سقیفه به پا نمی شد، امروز این خون، جاری نمی گشت». در واقع، این پاسخ زید بن علی علیه السلام، نمونۀ دیگری از ارتباط ارگانیک و پیوستگی رخدادهای تاریخی و حوادث روزگار است.

جریان سقیفه، بر حوادث آیندۀ تاریخ اسلام اثر گذارد و بیشترین آسیب و خسارت را بر روند شکل گیری جامعۀ ایده آل اسلامی وارد کرد. انحراف مسألۀ جانشینی و خلافت، منزوی شدن امام علی علیه السلام، رخداد عاشورا، تقیۀ امامان شیعه و غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، همه از نتایج واقعۀ سقیفه تلقی می گردد؛ اگر چه هر یک از این حوادث، به نوبۀ خود، بر حادثۀ بعدی، اثری ژرف نهاد.

ص: 45

شاید بهترین گواه بر این ارتباط تاریخی، سخنی باشد که یزید به هنگام دیدن سر بریدۀ سید الشهداء علیه السلام بیان نمود. وی ضمن یک بیت شعر، اظهار داشت که توانسته است انتقام اجداد خود- هم چون ابوسفیان که در جنگ با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شکست خورده بود- را بگیرد. هم چنین نقل کرده اند، آنگاه که سر شهداء را به دربار یزید آوردند، صدای کلاغ ها بلند شد و از آن جا که در فرهنگ عرب، صدای کلاغ، سمبل شومی و بدیُمنی است، یزید گفت:

«نعب الغراب، فقلت قل او لاتقل

فقد اقتضیت من الرسول دیونی»؛

«کلاغ ها قارقار کردند، اما من می گویم سر و صدای شما دیگر فرقی ندارد؛ زیرا امروز، من، انتقام خود را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گرفتم».

این سخن، خود، دلیلی بر این حقیقت است که رخدادها در چیدمان تاریخی، تأثیر علّی و معلولی دارند.

از دیگر نمونه ها در اثبات ارتباط ارگانیکی رخدادهای تاریخی، می توان به حوادث زمان امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام اشاره نمود؛ چرا که یکی از دلایل عدم بیعت امام حسین علیه السلام با حکومت یزید، این بود که ایشان، عدم وفاداری حکومت اموی به بیعت و اصول انسانی را در قبال برادر خود، امام حسن علیه السلام، مشاهده کرده بود و می دانست که امویان، قابل اعتماد و وفادار به بیعت و مذاکره نیستند.

مؤلفه های بنیادین تاریخ اسلام

حال، بنا بر همین منطق، اگر گفته شود که روند خطّی و ارگانیک

ص: 46

تاریخ شیعه از کدام رخداد و واقعۀ مهم تاریخی تأثیر پذیرفته است، بی تردید می توان به چهار حادثۀ مهم «بعثت»، «غدیر»، «عاشورا» و«غیبت» اشاره نمود که واقعۀ پنجمی به نام «تشکیل حکومت جهانی» را نیز باید از جهت قطعیت تحقق آن در فرهنگ اسلامی، به آن افزود. حادثۀ نخست، یعنی بعثت پیامبر، بر تأسیس و ظهور اسلام، و سه حادثۀ غدیر، عاشورا و غیبت، به روند تاریخی این دین اشاره می نمایند و واقعۀ پنجم، یعنی حکومت جهانی مهدوی نیز، به عنوان آیندۀ این تاریخ، به آن ملحق می گردد. این مؤلفه، یعنی اعتقاد به تشکیل حکومت جهانی و یا به تعبیر دیگر ادیان، منجی گرایی، سرانجامِ نیکوی تاریخ ادیان تلقی می گردد که در آموزه های دینی به عنوان سنت قطعی الهی و به منزلۀ فصل الخطاب تاریخ، مطرح می شود. به تعبیر برخی از دین پژوهان، مسألۀ ظهور منجی، تجلی باطن تمامی ادیان ابراهیمی و نتیجۀ منطقی ارسال همۀ رسولان، تلقی می گردد که با تحقق آن، تمامی ادیان به سرانجام شکوه مند و هدف غائی خود می رسند. به تعبیر «هانری کربن» (1): «ظهور امام دوازدهم که در پایان عصر ما روی خواهد داد، کلیۀ مکنونات و منزلات الهی را آشکار خواهد کرد (2)».

ص: 47

هر یک از حوادث چهارگانه ای که ذکر شد، نتیجۀ منطقی شرایط و موقعیت هایی است که حوادث قبلی، آن را دامن زده اند. در حقیقت، به جهت آن که پس از واقعۀ بعثت و غدیر، حرکت خطی اسلام، دچار وقفه و بحران تاریخی شد، وقوع رخدادهایی هم چون عاشورا و غیبت، نتیجۀ تراژیک و غم ناک، اما ناگزیر این دورافتادگی از سنت منصوص نبوی بود. به عبارت دیگر، واقعۀ بعثت و غدیر از جملۀ سنت های جاویدان الهی برای تحقق آرمان و اهداف اسلام در جامعه و تاریخ بود؛ اما به جهت انحراف و دورافتادگی از این آرمان ها، رخدادهایی به وقوع پیوست که به نوعی، نتیجۀ ابتذال حکومتی و انحراف دینی شمرده می شود. حادثۀ عاشورا و غیبت، هیچ گاه مطلوب و مورد رضایت خداوند نبوده، بلکه عواملی هم چون انحرافات اجتماعی، قدرت طلبی و ابلیس زدگیِ جوامع دینی ، موجب تحقق آن دو حادثه شد.

البته این نکته قابل تذکر است که در مباحث متکلّمین امامیه، تنها سه مؤلفۀ بعثت، غدیر و حکومت جهانی، زیر ساخت های تاریخی شیعی را تشکیل می دهند که از این سه مؤلفه، دو مؤلفۀ بعثت و غدیر، پیش از این، در عالم خارج تحقق یافته اند و حکومت جهانی، رخدادی است که فراروی جوامع اسلامی قرار دارد و هنوز به وقوع نپیوسته است.

بنابراین، در تفسیر تاریخی اسلام، پنج مؤلفه و در تفسیر کلامی، سه مؤلفه مطرح است که در این میان، حکومت جهانی یا عصر ظهور،

ص: 48

عنصر مشترک هر دوی آن هاست که سرانجام تحقق خواهد یافت.

پس می توان ادعاکرد که حرکت تاریخ از دیدگاه اسلام، حرکتی خطّی و رو به پیشرفت است، نه حرکتی دوری یا حلزونی؛ چنان چه برخی از فیلسوفان تاریخ، به آن اعتقاد دارند.

هر چند که در تاریخ اسلام، رخدادهایی همچون عاشورا یا غیبت امام مهدی علیه السلام به وقوع پیوسته است و بعضی از دشمنان گمان نموده اند که با حذف ظاهری پیشوایان اسلام، جنبش اسلامی نابود خواهد شد؛ اما حق طلبی اسلامی، پیوسته، رو به پیشرفت و صعود بوده است و این جنبش، هر چند که در پاره ای از برهه های تاریخی به حداقل رسیده، اما از حرکت بازنمانده و سرانجام به حکومت مهدوی، متصل خواهد گردید. پس می توان نتیجه گرفت که حرکتِ پیکره وار اسلامی، در نهایت، به غایت بزرگی دست خواهد یافت که نتیجۀ منطقی رخدادها و سخت کوشی های پیشوایان این مکتب است.

امام حسین علیه السلام از جمله کسانی بود که در روز عاشورا، نه تنها پس از کشته شدن دوستان و برادران خویش، در اوج تنهایی قرار گرفت و هرگونه حامی را از دست داد، بلکه توسط دشمنان، شدیداً نفی شد. در واقع، رخدادی که برای امام حسین علیه السلام پیش آمد، از این منظر، رخدادی بی نظیر است که شاید هیچ گاه در طول تاریخ، برای کس دیگری به وقوع نپیوندد.

امویان- که واقعۀ عاشورا را به راه انداختند- نه تنها به دنبال سرکوب مخالفی هم چون امام حسین علیه السلام بودند، بلکه در صدد خشکاندن ریشه های مخالفت علوی و شیعی بودند؛ به طوری که علویان دیگر نتوانند انسجام خود را برای قیامی دیگر، کسب کنند. در واقع، امویان تصور می نمودند که بعد از واقعۀ عاشورا، تکلیف شیعه را یک سره نموده اند و برای همیشه از مخالفت آنان، در امان خواهند بود؛ زیرا با کشته شدن تمامی مردان لشگر امام حسین علیه السلام - که وفادارترین اشخاص، نسبت به تفکر شیعی بودند- این گمان، قوت می یافت که پس از این واقعه، هیچ مخالفت جدی در عرصۀ سیاسی و اجتماعی باقی نمانده نباشد؛ اما تقدیر بر این تعلق گرفته بود که اندیشه و تفکر شیعی، چونان آتش زیر خاکستر، روشن بماند تا در طول زمان، شعله ور شود و جریان بزرگی را در طول تاریخ به وجود آورد.

البته این نکته را نیز نمی توان نادیده گرفت که شیعیان، تا قرن ها

ص: 50

پس از واقعۀ عاشورا در جوّی خفقان آمیز و پرتقیه به سر می بردند. به طوری که «حمید عنایت»، دو مفهوم «شهادت» و «تقیه» را گره خورده با فرهنگ و زندگی شیعه می داند و معتقد است که نخستین مفهوم، یعنی شهادت، به یادگار مانده از فرهنگ عاشورا و دومین مفهوم، یعنی تقیه، یادگار دورۀ خفقان بار و سلطه جویانۀ بنی عباس است. (1)

با این حال و با وجود آن که تجربۀ تاریخی نشان داده است که بسیاری از قیام ها و نهضت ها، پس از کشته شدن رهبرانشان، نتوانسته اند پایدار بماند و به حرکت خود ادامه دهند؛ افشاگری یک انسان بیمار، هم چون امام سجاد علیه السلام و یک زن رنجور و آزرده خاطر، هم چون حضرت زینب علیه السلام، به شکل گیری مجدد جریان شیعه و دمیدن حیاتی دوباره، در آن انجامید.

آری! همان طور که خداوند فرموده است: «کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْض (2)»، باطل، به مانند کفِ روی آب است که خیلی زود، زوال می یابد؛ اما آن چه که خیر مردم در آن است، پایدار خواهد ماند. از

ص: 51

این رو، فرزندان امام حسین علیه السلام که از جمله رادمردان و دانش آموختگان نهضت حسینی بودند، یکی پس از دیگری، در پیچ و خم تاریخ، پرچم هدایت را به دوش کشیدند و در کوران های سخت روزگار اموی و عباسی، حقیقت محمدی و حسینی را زنده نگاه داشتند؛ به طوری که تاریخ گواهی می دهد که «الإسلامُ مُحمدیٌ الوُجودِ و حُسینیٌ البَقاءِ»؛ «اسلام به وسیلۀ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تأسیس شد اما به وسیلۀ امام حسین علیه السلام، دوام یافت».

سرانجام، این قیام و جنبش های بعدی آن، منتهی به جریان بزرگِ «اعتقاد به حکومت جهانی مهدوی» شد که در حقیقت، از دل واقعۀ عاشورا برخاسته بود. این جریان که با فرهنگ عاشورا، هم سویی داشت، با تکیه بر روایات متواتر و پیش گویی های نبوی و نوید های دیگر پیشوایان فریقین، در بارۀ تشکیل حکومت جهانی به وسیلۀ یکی از فرزندان امام حسین علیه السلام، در تاریخ شیعی شکل گرفت و در کنار عاشورا، بزرگ ترین اثر را در تفکر اسلامی به جای گذارد.

و گاه، پس از یک دوره حرکت، رو به زوال و افول می روند. معتقدان به این نظریه، این حرکت چرخشی و دوری را برای جوامع، همیشگی و مستمر می دانند و معتقدند که این حرکت، برای همۀ تمدن ها، به وجود خواهد آمد. ابن خلدون از جمله افرادی است که به این فرضیه، باور دارد. وی معتقد است که پیش رفت و پس رفت ها، مرتب تکرار می شوند. بنا بر این تفکر، تاریخ، هیچ گاه یک حرکت مستقیم و رو به جلو را تجربه نمی کند. (1)

از دیگر آراء فلسفۀ تاریخ، حرکت حلزونی و مارپیچی تاریخ و جوامع می باشد. بنابراین تفکر، جوامع، گاه به سوی جلو حرکت می کنند و گاه به سوی عقب؛ اما در هنگام زوال و عقب گرد، هیچ گاه به نقطۀ آغازِ خود نمی رسند؛ بلکه حرکت تاریخ در هنگام انحطاط نیز مرحله ای بالاتر از نقطۀ صفر است و به جایی برمی گردد که قدری جلوتر از نقطۀ آغازِ پیشین است. در واقع، بنا بر این تفکر- و بر خلاف نگرش آنانی که قائل به نظریۀ اَدواری هستند- هر چند که تاریخ، حرکت رو به جلو و رو به عقب دارد، اما در مجموع، مقداری پیشرفت و حرکت رو به تکامل را نیز تجربه می کند. این نظریه، مورد توجه و قبول عده ای از فیلسوفان تاریخ هم چون «ویکو» می-باشد. (2)

ص: 53

هم چنین، پاره ای از اندیشمندان و فیلسوفان تاریخ، همچون «اشپنگلر» (1)، معتقد به فقدان نظم در تاریخ هستند. کسانی که قائل به این نگرش منفی هستند، بر این باورند که فرهنگ ها به طور تصادفی و بدون ارتباط با یک دیگر، رشد می یابند. از این رو، حرکت جوامع و فرهنگ ها را به رشد نامنظم گل های یک باغ، تشبیه می کنند. اشپنگلر، سرنوشت تمدن ها را هم چون سرنوشت گیاهان می داند که دارای حیات و مرگ مستمر هستند. (2)

در این میان، عده ای دیگر نیز هستند که حرکت تاریخ، تمدن ها و فرهنگ ها را حرکتی خطی و رو به پیشرفت می دانند. افرادی هم چون «هگل» (3) و «توین بی» (4) از این دست هستند. توین بی، از جمله کسانی است که معتقد است حرکت تاریخ، در نهایت، به جایی می رسد که بینش دینی، آن را معرفی می کند. افکار او در زمینۀ نجات و رستگاری تاریخ، بسیار نزدیک به تفکر ادیان دربارۀ مسئلۀ

ص: 54

سرانجام تاریخ است. (1)

از جمله نظراتی که معتقد به حرکت خطی و رو به پیشرفت تاریخ و جهان است، نگرش پیروان ادیان و معتقدین به مسألۀ منجی آخرالزمانی است. ادیان، سرانجام تاریخ را نیکو می دانند و بر این باور هستند که جوامع به سوی زندگی آباد، هم زیستی مسالمت آمیز و حیاتی مملو از صلح و آرامش، در حال حرکت هستند. در واقع، اعتقاد به مصلح جهانی و جامعۀ مهدوی، اعتقاد به جامعه ای شکوفا، پیشرفته و در حال رشد است که همۀ انسان ها در آن، به اوج شکوفایی، عقلانیت و اصلاح نفس می رسند و طبیعی است که جامعۀ چنین انسان هایی، آباد و اصلاح شده خواهد بود.

جریان حق است. در واقع، در مبانی کلامی شیعه، همان طور که واقعۀ عاشورا از عوامل تاریخی رخداد غیبت است، عصر ظهور نیز تفسیر دوبارۀ عاشورا و بازگشت به اهداف امام حسین علیه السلام، تلقی می شود و به عبارت دیگر، قیام امام مهدی علیه السلام، حامل همان پیام هایی خواهد بود که قیام امام حسین علیه السلام در روز عاشورا به همراه داشت؛ زیرا رویارویی مجدد جریان حق و باطل، در واقع، بازخوانی دوبارۀ یک حقیقت تکثر یافته است.

رگ رگ است این آب شیرین و آب شور

در خلایق می رود تا نفخ صور

به همین جهت، در این فراز زیارت عاشورا، خون خواهی سید الشهداء به امام مهدی علیه السلام نسبت داده شده است: «و أنْ یَرزُقَنی طَلَبَ ثارِکُم مَعَ إمامٍ مهدیٍّ ظاهرٍ ناطقٍ بِالحَقِّ مِنکُم».

از این رو می توان در یک نگاه ارگانیک و اندام وار، عاشورا و انتظار را دو عنصری دانست که با یک دیگر قابل تفسیر هستند و نمی توان آن دو را از هم تفکیک نمود. به همین جهت از امام باقر علیه السلام نقل شده است که در روز عاشورا این چنین گفته شود: «اعظم الله أجورنا بمصابنا بالحسین علیه السلام و جعلنا و إیاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدی من آل محمد صلی الله علیه و آله» (1)این سخن، بیانگر

ص: 56

آن است که حرکت امام مهدی علیه السلام،ادامۀ حرکت امام حسین علیه السلام محسوب می شود؛ به طوری که بودن در کنار امام مهدی علیه السلام، به منزلۀ بودن در کنار امام حسین علیه السلام تلقی شده است. بنا بر این، در تفسیری خطی و منسجم می توان گفت که عاشورا و غیبت، دو جزء از پیکرۀ تاریخ شیعه هستند که وقوع نخستین رویداد، موجب تحقق رویداد دوم شده است و همانطور که عاشورا نتیجۀ منطقی سقیفه تلقی می گردد، غیبت امام عصر علیه السلام نیز نتیجۀ منطقی عاشورا است.

وی، موضوع غیبت امام مهدی علیه السلام را دائمی ترین عنصر تاریخ اندیشۀ شیعی می داند که مرتبط با فقدان مشروعیت هرگونه قدرت سیاسی در عصر غیبت است. از نظر او، انقلاب اسلامی، تحت تأثیر اندیشۀ امامت و مهدویت است؛ به طوری که شیعه با الهام از مفهوم شهادت-که آن را وامدار واقعۀ عاشورا و جان باختگی حضرت سید الشهداء علیه السلام است- توانسته است در طول تاریخ و به ویژه در انقلاب اسلامی، به اهداف خود برسد.

در واقع، او تحلیلی ارگانیک و پیکره وار از انقلاب اسلامی ایران ارائه می دهد و معتقد است که انقلاب ایران، ریشه در تاریخ فکری شیعه و مبانی مذهبی دارد. به همین جهت، وی، امام خمینی رحمۀ الله را نماد یک سنت دیرینه می داند که در این دوره، موفق به تحقق انقلابی دینی در ایران شده است.

تاریخ جوامع شیعی، خود، حاکی از این حقیقت است که بیشترین کارکرد دین در تاریخ، متعلق به دل دادگی ها و توجهاتی است که تودۀ مردم به فرهنگ عاشورا و فرهنگ مهدوی داشته اند؛ هر چند که در مقطعی از گذشتۀ نه چندان دور، یک نوع گسستی را میان این دو مقوله مشاهده می کنیم؛ اما آن چه مسلم است، جایگاه ویژه ای است که عاشورا و مهدویت، همواره در مبانی نظری و اعتقادی شیعی داشته اند؛ به طوری که در پژوهش های نظری عالمان دینی، التفات به این دو مسأله- به ویژه در حوزۀ اختیار و قدرت مطلقۀ امام

ص: 58

مهدی علیه السلام - پیوسته، مورد توجه بوده است. اگرچه این مسئله را نیز نمی توان نادیده گرفت که در برهه-هایی از زمان، تلاشی بر فرهنگ سازی مهدوی، صورت نپذیرفته است.

اما در عصر کنونی، نه تنها نیاز به این فرهنگ، شدیداً احساس می شود؛ بلکه با توجه به آسیب شناسی مسائل مهدوی و آفت های موجود در پیرامون آن، ترویج بررسی عقلانی و خردمندانۀ مسأله، موضوعی بسیار پر اهمیت است؛ چرا که در سال های اخیر، به دنبال برخوردهای سطحی و قشری با موضوع مهدویت، انحرافاتی در این موضوع، پدید آمده است. به طور مثال، همان طور که نگاه عقل گریزانۀ حنبلی ها به دین، موجب شکل گیری فرقۀ وهابیت در اهل سنت شد، اخباری گری و عقل گریزی شیخیه نیز موجب شکل گیری فرقۀ بابیت و بهائیت گردید (1) و جریانات انحرافی را در حوزۀ مسائل مهدوی، دامن زد. از این رو، توجه به کارکردهای عقلانی در مسألۀ مهدویت، از جمله اموری است که باید محور مهدویت پژوهیِ عصر حاضر، قرار گیرد.

ص: 59

ص: 60

تشکیل جبهۀ «حق» در برابر گروه «باطل» است.

از نظر شیعه، مصاف نهایی حق (ایمان و نور و خیر) در برابر باطل (کفر و ظلمت و شرّ) در عصر ظهور و هنگام قیام جهانی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، روی خواهد داد. این نهضت -که فراگیر، جهانی، گسترده و کوبنده خواهد بود- را بسیاری از ملت ها و شریعت ها، انتظار می کشند. وعدۀ این مصاف نهایی-که منجر به نجات و رستگاری انسان ها می شود- در همۀ کتاب های آسمانی و آموزه های برخی ادیان دیگر بیان شده است.

با این حال، این قیام جهانی، متأثر از نهضت عاشورا و تکمیل-کنندۀ آن است. برای تبیین این موضوع و فهم چگونگی تأثیر گذاری و نقش حماسۀ حسینی بر قیام مهدوی و نیز مصاف نهایی حق و باطل، چند ره یافت و تحلیل ارائه می شود:

1. ره یافت فلسفی- تاریخی: بررسی پیوند هر دو قیام بر اساس فلسفۀ نظری تاریخ و بررسی نزاع و ستیز حق و باطل در طول تاریخ.

2. ره یافت نظامی: بررسی و ارائۀ روایاتی که نهضت مهدوی را در جهت انتقام گیری و خون خواهی از دشمنان خدا و قاتلین امام حسین علیه السلام معرفی می کند.

3. ره یافت سیاسی- دینی: بررسی آموزه ها، پیام ها، اهداف، انگیزه ها و برنامه های مشترک و همسان هر دو قیام، و تبیین نقش و تأثیر آموزه های عاشورا بر قیام مهدوی.

ص: 62

بر اساس این چند ره یافت، درصدد پاسخ گویی به این سؤال هستیم که: «آیا نهضت عاشورا، نقشی در مصاف نهایی حق و باطل دارد؟»

واقعۀ عاشورا، نمادی از یک خط سیر تاریخی است که در آن، حسینیان و یزیدیان، همواره با هم در نبرد هستند. عاشورا و قیام خونین حسین علیه السلام، آینده نگری مثبت پیامبران الهی را تحقق بخشید و باعث ایجاد انگیزه، جهت حفظ دین و امید به آیندۀ روشن اسلام در پرتو قیام جهانی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف گردید. بی تردید آیندۀ بشریت، مرهون خون عاشورا ئیان است؛ چرا که عاشورا، حلقۀ اتصال آغاز ظهور پیامبران آسمانی، با پایان راه تکاملی ادیان و استقرار عدل جهانی است. اگر راه پیامبران تداوم یافت و سیرۀ آنان در مقابلۀ با اشرار و گروه باطل، حفظ شد و اگر دین اسلام، پاینده و استوار ماند، به برکت خون های ریخته شده در عاشورا است.

حق پرستی و گروه دیگر در جبهۀ شرّ، کفر، طغیان و فساد گری. در یک جبهه، پیامبران، اولیای الهی، یکتا پرستان، حق پویان، عدالت گرایان و مؤمنان قرار داشته و دارند و در جبهۀ مقابل، جبّاران، فراعنه، حاکمان ظلم و جور، مُترفان، ثروت اندوزان، کافران و حق ستیزان بوده و هستند.

در طول تاریخ، همواره، بین این دو گروه، نزاع، درگیری و چالش های فراوان وجود داشته است و در آینده نیز وجود خواهد داشت. مبارزه و نزاع حق و باطل، در تاریخ بشری و مکاتب الهی، پیشینه ای دراز و طولانی دارد. باطل، در زمینۀ افکار و عقاید- چه در بُعد رفتار و اخلاق، چه در محور اجتماعی و حکومتی، و چه در زمینۀ فرهنگ و سیاست- به گونه ای بوده است که همۀ پیامبران، اوصیا و امامان با آن، مبارزه کرده اند. در این میان، سنت الهی نیز بر آن بوده که با نیروی حق، باطل را نابود سازد.

در همین راستا، بشر، شاهد دو قیام حق طلبانه و نهضت باطل-ستیزانۀ تأثیر گذار و شکوه مند بوده و خواهد بود:

1. نهضت عاشورایی امام حسین علیه السلام، در دهم محرم سال 61 هجری قمری.

2. قیام حق پویانۀ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آخرالزمان.

پیوند ها و ارتباطات گسترده و مستقیم این دو قیام و نهضت، به گونه ای زیاد است که می توان گفت این دو، در حقیقت، تکمیل کننده،

ص: 64

تداوم بخش و در امتداد یک دیگر قرار گرفته اند. هر دو قیام، در جبهۀ «حق» تعریف می شوند و در برابر آن ها، گروه «باطل» (مفسدان، ستمگران، دین ستیزان) قرار می گیرند. هدف هر دو، اصلاح جامعۀ فاسد و رو به تباهی است و مهم ترین برنامۀ آن ها، احیای آموزه های والای دینی- انسانی و ریشه کنی ناهنجاری ها و موانع رشد و کمال انسان هاست.

پیام سیاسی- دینی این دو قیام، مبارزه با حکومت های جور و فساد، و عدم سازش با جباران و طاغوت ها است و هدف اصلی آن ها، رساندن جامعۀ بشری به تعالی و کمال نهایی – یعنی عبودیت و قرب خدای متعال- و ایجاد انقلاب و دگرگونی در اخلاق و رفتار ناپسند مردم است. یکی، آغازگر جهادی خونین و حماسه ای بی نظیر علیه ظلم و فساد و بی دینی است و دیگری، پایان بخش طومار عمر باطل و هدایت گر مبارزۀ نهایی علیه شرّ و کفر.

هر دو قیام در تداوم نهضت ها و انقلاب هایی است که در طول تاریخ، توسط پیامبران و صالحان، شکل گرفته اند و خود نیز منشأ و سرچشمۀ بسیاری از قیام های حق طلبانه و ظلم ستیزانه بوده و خواهند بود.

در این جا به بررسی پیوند ها و ارتباط های دو قیام حق طلبانه و نقش و تأثیرگذاری آن ها بر هم دیگر می پردازیم.

ص: 65

در کربلا و حماسۀ عاشورا، دو جمعیت و گروه، در مقابل یک دیگر قرار گرفتند: یک گروه، نمایندۀ حق و حقیقت، ایمان و حق باوری، درستی و صداقت، شرف و کرامت، عبادت و طاعت و در یک کلمه، گروه «حق» بودند و گروه دیگر، نمایندۀ شرّ و فساد، ظلم و تباهی، نفاق و بی ایمانی، پستی و رذالت و در یک کلمه، گروه «باطل».

اللَّه» (1)؛ «ما و بنی امیه دربارۀ خدا با هم نزاع داریم. ما می گوییم خداوند راست گفته؛ اما آنان می گویند خداوند دروغ گفته است»!

به همین جهت، شهادت در راه حق و حق خواهی را بزرگ ترین سعادت و نیک فرجامی می دانست و به آن افتخار می کرد: «ما اَهْوَنَ الْمَوْتُ عَلی سَبیلِ نَیلِ الْعِزِّ وَ اِحْیاءِ الْحَقّ» (2)؛ «مرگ، در راه رسیدن به عزت و زنده کردن حق، چه آسان است».

بر این اساس، محورهای مهم حق گرایی و حق طلبی در نظر امام حسین علیه السلام عبارت بود از:

توحید و خدا محوری؛ عزت و آزادگی در پرتو حق طلبی؛ امامت و ولایت اهل بیت علیهم السلام ؛ احیای نشانه های راستین دین خدا (به عنوان معالم حق)؛ از بین بردن بدعت ها و موانع حق گرایی (مبارزه با گروه باطل)؛ تداوم سیرۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امیرمؤمنان علیه السلام ؛ اصلاح جامعۀ فاسد و...

شیطان، پایان می یابد.

این پیروزی و غلبۀ کامل حق بر باطل، در عصر مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، تحقق خواهد یافت و این اوج حرکت تاریخ برای رسیدن به آخرین منزل مبارزه است. رسیدن به این منزل، نزدیک شدن به مرحلۀ والا و متکامل تاریخ، یعنی عبودیت و قرب خدای متعال و دوری از استکبار، افساد و ابلیس گرایی است.

بر اساس دیدگاهی که اسلام در فلسفۀ نظری تاریخ دارد، حق و ایمان با قیام و پیروزی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، به طور کامل تحقق خواهد یافت و سپاه ظلمت و کفر، از بین خواهد رفت. در این عصر، تمامی نیروهای اهریمنی و شیطانی، فرجام ذلّت باری می یابند؛ قدرت و شوکت ظاهری و باطل آن ها فرو خواهد پاشید؛ حربه های شیطنت و فساد گری ابلیس و زمینه های انحراف و استکبار انسان، از بین خواهد رفت؛ حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، رهبری گروه حق را بر عهده می گیرد و با تمام توان، به جنگ نهایی با جبهۀ کفر و باطل می پردازد تا در تحقق وعدۀ الهی - مبنی بر حاکمیت عدالت، معنویت، امنیت، عقلانیّت و دیانت- پیروز شود. بدین ترتیب، تاریخ زندگی بشری نیز به فرجام شکوه مند خود می رسد.

«شقاوت» و «سعادتی» که در کربلا مشاهده شد، بار دیگر، در مقیاس کلی تر و در سطح گستردۀ جهانی، در عصر ظهور دیده خواهد شد. مخالفان و دشمنان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز از طیف ها و گروه های

ص: 69

مختلفی خواهند بود. هم چنان که نقل شده است: «... [امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ] علیه یهود، نصارا، صائبین، مادی گرایان و برگشتگان از اسلام و کافران در شرق و غرب کرۀ زمین، قیام می کند و اسلام را به آنان پیشنهاد می دهد...» (1).

در لسان روایات نیز، بسیاری از آیات مربوط به حق و باطل و نصرت مؤمنان و...، به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تفسیر و تأویل شده است.جابر می گوید: «شنیدم که امام باقر علیه السلام، دربارۀ آیۀ شریفۀ «لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَ یُبْطِلَ الْباطِل» (2)، فرمود: «مراد این است که هنگام خروج حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف، حق آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف را تثبیت می کند و باطل را بر می اندازد» (3).

این، آخرین جنگی است که بشر، شاهد آن خواهد بود و پس از پایان این نزاع و رفع فساد و فتنه و ستم از جهان، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دست به اقدامات اصلاحی و احیاگرایانه خواهد زد؛ به طوری که هیچ مانعی در برابر فعالیت های گسترده و جهانی او نخواهد بود (4) و در واقع این آیه محقق خواهد شد که: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَة...» (5).

ص: 70

بیت علیهم السلام و همۀ مظلومان و مستضعفان عالم، دشمنی داشته اند.

در عصر ظهور، زلال همیشه جاریِ خون حسینی، طوفانی سهم گین خواهد شد که طومار عمر ظالمان و جبّاران را در هم خواهد پیچید و ریشۀ فساد و ستم را بر خواهد کند.

بنابراین اگرچه گروه باطل مدتی جولان بدهد و برای خود، شوکت و قدرت ظاهری دست و پا کند، اما بالاخره نابود خواهد شد و از میان خواهند رفت و این تداوم راه حق و حقیقت در هر عصر و زمانی است.

در این جا به برخی از روایات مربوط به انتقام امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از دشمنان و گروه باطل اشاره می شود.

وسیلۀ قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف، انتقام او را خواهم گرفت"». (1)

هستم؛ ای اهل جهان! بدانید که جدّ من، حسین علیه السلام را تشنه کام کشتند...».

در روایت دیگری نیز آمده است، شعار یاران و سپاهیان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، خون خواهی امام حسین علیه السلام خواهد بود: «إِنَّ شِعَارَ أَصْحَابِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف یَا لَثَارَاتِ الْحُسَیْنِ علیه السلام » (1).

قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند و از ستمگران،جنایت کاران قریش، بنی امیه و هر قوم ظالم دیگر انتقام بگیرد، مهلت بده»(1)

برابر سلاح شهادت و مظلومیت؛ الهام بخشی به آزادگان و حق طلبان؛ موج آفرینی مثبت در تاریخ؛ ضرورت اصلاح جامعۀ فاسد و منحرف و...

با توجه به مؤلفه های یاد شده که سراسر، پیام، عبرت، درس، اثر و نتیجه است، روشن می شود که پیروز واقعی «واقعۀ طَف» (کربلا)، اندیشه و اعتقاد راستین امام حسین علیه السلام است؛ نه شمشیر ها و نیزه های خون ریز یزیدی. در واقع، وقتی سخن از پیروزی و ظفر مندی گروه حق به میان می آید (و در قرآن به آن تصریح می شود)، صرفاً غلبۀ نظامی و مادی مطرح نیست؛ بلکه پیروزی اعتقادی، فکری و معنوی و چیرگی پیام و روح آن است.

در واقعۀ عاشورا -که لشگر امام حسین علیه السلام و لشگر یزید رویاروی هم قرار گرفته و با هم جنگیدند - هر چند در ظاهر، غلبه و چیرگی، از آن یزید و یزیدیان بوده است؛ اما در واقع، امام حسین علیه السلام پیروز شد و توانست اندیشه و پیام خود را برای همۀ عصرها و ملت ها به یادگار نهد.

به همین جهت است که در نهضت مهدوی، راه و آرمان او، هویدا و اندیشه و پیامش احیا خواهد گردید؛ به عبارت دیگر، الگو و اسوۀ انقلاب جهانی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، قیام خونین حسینی علیه السلام است.

چنان چه امام راحل رحمة الله در این باره می فرمود: «واقعه ی عظیم عاشورا - از سال 61 هجری- تا خرداد43، و از آن زمان تا قیام حضرت بقیت

ص: 76

الله عجل الله تعالی فرجه الشریف - اروحنا لمقدمه الفداء - در هر مقطعی، انقلاب ساز است» (1).

خود حضرت ابا عبدالله علیه السلام نیز در شب عاشورا و در ضمن یک سخنرانی برای افراد لشگر خود، به آینده و تحولات آن اشاره کرده است. ایشان، ره آورد خون اصحاب و یاران خویش را ایجاد حرکت های بعدی تحلیل می کند و برای یاران، تصریح می نماید که قیامشان تا ابد، زنده و جاویدان خواهد بود تا به ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و حکومت جهانی قرآن، متصل شود.

ایشان در همان سخنرانی می فرمایند: «فَوَ اللَّهِ لَئِنْ قَتَلُونَا فَإِنَّا نَرِدُ عَلَی نَبِیِّنَا ثُمَّ أَمْکُثُ مَا شَاءَ اللَّهُ فَأَکُونُ أَوَّلَ مَنْ یَنْشَقُّ الْأَرْضُ عَنْه...»(2) و این گونه به عصر ظهور و دوران رجعت و بازگشت دوبارۀ امامان معصوم اشاره می نمایند و خود را تداوم بخش حکومت عدل جهانی مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معرفی می کنند. در حقیقت، ایشان با طرح این مباحث در شب عاشورا، درصدد زمینه سازی مناسب برای ایجاد آمادگی لازم در یاران بوده است.

به یقین، قیام امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز، ادامۀ نهضت عاشورا و برگرفته و ملهم شده از آن است. مهم ترین دلیل این برداشت، یک سانی و هماهنگی اهداف، پیام ها و برنامه های هر دو قیام است.

ص: 77

در این جا به برخی از مؤلفه های مشترک هر دو قیام اشاره می شود.

القائمُ بِالقِسطِ الدَّائِنُ بِدِینِ الحَقِّ...» (1)؛ «به جان خودم سوگند؛ امام و پیشوا کسی است که با کتاب خدا داوری کند، دادگر و عدالت گستر باشد و خود را متدین به دین حق نماید».

محورها و برنامه های بنیادین امام حسین علیه السلام نیز، چه در طول حیات پربار خود و چه در جریان قیام کربلا، ارشاد و هدایت امت و تلاش برای رساندن آنان به کمال و سعادت بود. به همین جهت، ایشان از هر فرصتی برای دعوت و آگاهی بخشی به آنان استفاده می کرد و آنان را به نیکی ها، فضایل اخلاقی، ایمان، معنویت و... دعوت می نمود.

طَالِبٍ علیه السلام » (1)؛ «من نه از روی هوس و سرکشی و تبه کاری و ستمگری، که تنها به انگیزۀ اصلاح در امت جدّم قیام کردم. می خواهم به نیکی ها فرمان دهم و از بدی ها باز دارم و روش جدّ خود و پدرم، علی بن ابی طالب علیه السلام را دنبال کنم».

و برنامه های حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بپردازیم، در می یابیم که غالباً در تداوم و تکمیل نهضت حسینی علیه السلام هستند.

بصیرت، عقلانیت و معنویت انسان ها می افزاید.

در واقع، نجات و سعادت بشر و رهنمونی او به قلۀ کمال و تعالی در سایۀ عبودیت و یکتا پرستی، به دست آن امام، محقق خواهد شد. چنان چه در روایتی آمده است: «یُشِیرُ بِالتُّقَی وَ یَعْمَلُ بِالْهُدَی...» (1)؛ «[مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ] با تقوا گام بر می دارد و بر اساس هدایت، رفتار می کند...».

بسیاری از گفتارها و برنامه های آن حضرت، نو و جدید به نظر خواهد آمد.

امام صادق علیه السلام، این گونه به این موضوع اشاره کرده اند: «إِذَا قَامَ الْقَائِمُ ع جَاءَ بِأَمْرٍ جَدِیدٍ کَمَا دَعَا رَسُولُ اللَّهِ فِی بَدْوِ الْإِسْلَامِ إِلَی أَمْرٍ جَدِیدٍ» (1)؛ «هنگامی که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام می کند امر جدید می آورد؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آغاز اسلام به امری جدید دعوت کرد».

از جمله، سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است که فرمود: «وَ یَبْلُغَ سُلْطَانُهُ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِب» (1)؛ «سلطه و برتری او[حضرت ولیّ عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف ]،شرق و غرب[جهان] را در بر می گیرد».

هم چنین امام صادق علیه السلام فرموده اند: «وَ دَوْلَتُنَا فِی آخِرِ الدَّهْرِ تَظْهَر» (2)؛ «دولت ما، در آخر الزمان ظاهر می شود».

در روایتی از امام باقر علیه السلام نیز آمده است: «دَوْلَتُنَا آخِرُ الدُّوَلِ وَ لَنْ یَبْقَی أَهْلُ بَیْتٍ لَهُمْ دَوْلَۀٌ إِلَّا مَلَکُوا قَبْلَنَا لِئَلَّا یَقُولُوا إِذَا رَأَوْا سِیرَتَنَا إِذَا مَلِکْنَا سِرْنَا مِثْلَ سِیرَۀِ هَؤُلَاءِ» (3)؛ «دولت ما (دولت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف )، آخرین دولت ها است؛ هیچ خاندانی که حکومتی برای آن، مقدّر شده باشد، نیست؛ جز آن که پیش از او به حکومت می رسد؛ تا کسی نگوید: "اگر ما نیز به قدرت می رسیدیم، این چنین، رفتار می کردیم"».

با توجه به تحلیل های سیاسی و دینی ارائه شده، روشن می شود که هر دو قیام، وجوه و ابعاد مشترک فراوانی دارند که آن را می توان در اهداف، برنامه ها و خواست های هم سان آن ها مشاهده کرد. برخی از این اهداف، در قیام عاشورا، به تحقق پیوست و باقی آن ها در عصر ظهور و در پرتو نهضت جهانی مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف تحقق خواهد یافت.

ص: 86

حق خواهی و باطل ستیزی،عدالت خواهی و برپاداشت قسط، نابودی حکومت های فسق و جور و ستم، هدایت گری و نجا ت بخشی، اصلاح گری و تحول گرایی مثبت، احیای آموزه های متعالی دین و در نهایت، تشکیل حکومت و تحقق ولایت سیاسی امامان، بعضی از این وجوه مشترک است.

قیام امام حسین علیه السلام، نقش ویژه و تأثیرگذاری در ارائۀ این اهداف و برنامه ها به صورت پیام ها و عبرت های جاودانه و جهانی داشته و تحقق کامل آن ها نیز به دست حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اتفاق خواهد افتاد.

***

ص: 87

ص: 88

خاندان اموی آشکار شود و اسلام حقیقی و نیز حقانیت ائمه علیهم السلام، عیان گردد.

پس از واقعۀ کربلا و امامت ائمۀ بعدی علیهم السلام، جریان غیبت آخرین امام شیعیان، برجسته ترین موضوعی است که جزء اعتقادات اصلی پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام، به شمار می آید. این اعتقاد برخواسته از این اصل است که خداوند هیچ گاه، زمین را بدون حجت نمی گذارد. بر این اساس و با غایب شدن ظاهری حجت بن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف از نظرها، مفهوم «انتظار» متولد، و مسئلۀ انتظار ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، جزء مبانی فکری و عقیدتی واقع شد.

بر اساس این مفهوم، اگر چه حجت خدا، در پسِ پردۀ غیبت به سر می برد، اما به صورت محسوس و غیر محسوس، جهانیان و خاصه، شیعیان را همواره از عنایات و توجهات خود، بهره مند می کند و لحظه ای از راهنمایی و ارشاد آنان، باز نمی ایستد.

به دنبال پذیرش مسئلۀ غیبت، این اعتقاد نیز تثبیت شد که با فراهم شدن شرایط ظهور، آن حضرت به اذن خداوند ظهور خواهد کرد و بساط ظلم و بیداد را برخواهد چید و جامعه را به سوی کمال و سعادت، هدایت خواهد کرد.

هرچند که از عاشورا، به عنوان یک واقعه و حادثه یاد می شود و از انتظار، به عنوان یک اعتقاد؛ ولی بررسی و شناخت شخصیت های خالق این دو مفهوم و اهداف و برنامه های ایشان، این فرضیه را به

ص: 90

دست می دهد که میان این دو عنصر اصلی اعتقادات شیعی، اتحاد و هم پوشانیِ کامل برقرار است.

اما این ارتباط، چیست و چگونه این دو مفهوم، در یک قالب جای می گیرند و نهایتاً به هم می پیوندند؟

این، سوالی است که پاسخ به آن، هدف این نوشتار است.

کفارۀ گوساله پرستی ِ بنی اسرائیل، می دانند.

البته بسیاری از مورخان عرب، معتقدند که عاشورای مورد نظر یهودیان، با عاشورا ی مسلمانان، از لحاظ زمانی تفاوت دارد. به اعتقاد آنان، عاشورای یهود (کیپور)، روز دهم ماه تشرین (اولین ماه عبری) است.

اما در نزد مسلمانان، این روز اعتبار دیگری دارد. بسیاری از اهل سنت، این روز را روزی مبارک و خجسته می دانند و بر این باورند که در این روز، خداوند، آدم و حوا را آفریده است؛ لذا روزه گرفتنِ در این روز را مستحب می دانند. ولی در نظر شیعیان، این روز، به جهت کشته شدن امام حسین علیه السلام در آن، شوم است؛ لذا این روز را روز حزن و اندوه قرار می دهند و در مساجد، برای امام حسین علیه السلام، نوحه سرایی و مرثیه خوانی می کنند. (1)

و در زمانی که فقط خدا می داند، ظهور خواهد کرد؛ لذا اعمال و مناسکی را جهت تعجیل در فرج آن حضرت، انجام می دهند.

می کند؛ همان گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند: «اِنتظارُ الفَرج عِبادۀ» (1).

پس انتظار نیز همانند عاشورا، تبدیل به فرهنگ شده است؛ فرهنگی که در رأس آن، اعتقاد به غیبت و ظهور دوازدهمین ولیّ خداوند، قرار دارد.

اما در فرهنگ انتظار، قهرمان و شخصیت اصلی، حضرت حجت بن الحسن علیهما السلام است. در این فرهنگ، همان گونه که امام حسین علیه السلام، در جایگاه امامت، حماسۀ عاشورا را خلق کرد، حضرت حجت علیه السلام نیز از همان جایگاه، فرهنگ و عقیدۀ انتظار را آفرید.

پنهان شدن آن حضرت از نظرها، باعث شد که پیوسته شعلۀ شور و اشتیاق به ظهور و دیدار آن حضرت، در قلوب منتظران و پیروان، زبانه کشد. در فرهنگ انتظار، همۀ عناصر، پیرامون شخصیت آن حضرت قرار می گیرد. سخن گفتن از تاریخ و فلسفۀ غیبت، دوران غیبت، مدت غیبت، ارتباط با نائبان خاص، شرایط و زمان ظهور، وظایف منتظران و هر موضوعی که در فرهنگ انتظار مطرح می شود، به صورت مستقیم به شخصیت حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف مرتبط است.

بدین ترتیب، هنگامی که از پیوند عاشورا و انتظار سخن می گوییم، به نوعی از پیوند امام حسین علیه السلام و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف سخن گفته ایم؛ چه آن که، عاشورا و انتظار با نام این دو شخصیت الهی، قابلیت طرح و معنا پیدا می کند و اگر برای یک لحظه نام امام حسین علیه السلام و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را از مفهوم عاشورا و انتظار جدا کنیم، برای این دو مفهوم، ماهیتی جز معنای لغوی، باقی نخواهد ماند.

اصلی ترین دلیل، که حقانیت و حقیقت دین اسلام است، جای می گیرند. بنابراین، دلیل اصلی پیوند عاشورا و انتظار و حتی دیگر مفاهیم و عناصر اسلامی، دین مبین اسلام است که تمام موضوعات و مسایل دینی، در متن آن، تعریف می شوند.

اما آن چه که از آن، به عنوان مهم ترین دلایل پیوند عاشورا و انتظار، یاد می شود، صرفاً تحلیل و تشریح موضوع، از طریق تقسیم و تفکیک آن است؛ وگرنه این روابط، کاملاً آشکار و هویدا است. هرچند، مدعی نیستیم که تمام دلایل را به صورت جامع و مانع، دسته بندی کرده ایم؛ چه آن که، بررسی و تحلیل موضوع عاشورا و انتظار، به اندازۀ وسعت این دو مفهوم، گسترده است. خوشبختانه برای تمامی جنبه ها و حوزه هایی که از مبحث عاشورا و انتظار، استخراج می شود، پشتوانۀ عظیمی از روایات معصومین علیهم السلام وجود دارد. به گونه ای که بیش از ده هزار روایت، دربارۀ تمام جوانب مفهوم مهدویت، موجود است (1)اینک، مهم ترین و کلی ترین دلایل پیوند میان عاشورا و انتظار، را با استفاده از روایات تشریح می کنیم.

اصلی ترین عوامل اتصال صفات و خصوصیات جسمانی و نفسانی از گذشتگان به آیندگان است. علم و تجربه، نشان داده است که در افراد بسیاری، صفات، نه تنها از والدین، که از اجداد بالاتر، به ارث رسیده است.

یکی از پیوند های میان عاشورا و انتظار، تعلق شخصیت های اصلی آن دو، به یک خانوادۀ واحد است که آن، خاندان مطهر اهل بیت علیهم السلام می باشد. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، فرزند با واسطۀ امام حسین علیه السلام محسوب می شود و این رابطۀ پدر و فرزندی، صرف نظر از صفات مشترک الهی، تا حدودی تعامل میان عاشورا و انتظار را تسهیل می کند.

در این قسمت، به برخی روایات که مؤید وجود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، از نسل امام حسین علیه السلام است، اشاره می کنیم.

1. روایت شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در یکی از روزهای آخر عمر مبارکشان، در حالی که دستشان را به شانۀ امام حسین علیه السلام گذاشته بودند، خطاب به حضرت فاطمه علیها السلام فرمودند: «مِن هَذَا مَهْدِی الْأُمَّة» (1)؛ «مهدی امت، از نسل این فرزندم است».

2. حضرت علی علیه السلام نیز خطاب به امام حسین علیه السلام فرموده اند: «ثُمّ یَظهَرُ اَمیرُ الاَمَرَه و قاتلُ الکَفَرَه،السُّلطان اَلمَامولُ الّذی تَحیّرَ فی غَیبتِه

ص: 97

العُقول و هُو التاسِع مِن وُلدِکَ یا حسین» (1)؛ «امیر اُمرا و قاتل کفار، پادشاهی که عقول در غیبتش به حیرت مانده اند، ظهور خواهد کرد و ای حسین، او نهمین فرزند تو است».

3. خود امام حسین علیه السلام نیز این گونه به این مطلب، تصریح می کند: «قَائِمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ هُوَ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِی وَ هُوَ صَاحِبُ الْغَیْبَةِ وَ هُوَ الَّذِی یُقْسَمُ مِیرَاثُهُ وَ هُوَ حَی» (2)؛ «نهمین فرزند من، قائم به حق است و او صاحب غیبت خواهد بود که خداوند، زمین مرده را به وسیلۀ او دوباره زنده خواهد کرد».

دوران امامت خود، رسالت خویش را در قبال حفاظت و پاسداری از اساس و کیان اسلام، به نیکوترین شکل، به انجام رسانیدند. لذا، سکوت حضرت علی علیه السلام به مدت 25 سال و سپس قبول خلافت توسط آن حضرت، جریان صلح امام حسن علیه السلام، قیام امام حسین علیه السلام و تقیۀ مصلحتی سایر ائمه علیهم السلام و بالاخره، غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، راهبرد اختصاصی هر یک، برای صیانت از اساس اسلام بود که جملگی با اذن خداوند، صورت گرفت. بنابراین تمامی استراتژی معصومین را باید در فرهنگ و مکتب واحد مورد مطالعه قرار داد. مکتب اسلام، جانبازی و ایثار برای حفظ ارزش ها را- در صورتی که زمینه های آن فراهم باشد- اصلی مسلم دانسته است؛ همان گونه که امام حسین علیه السلام با فدا نمودن جان خود و خانواده اش و تحمل مشقات بسیار، اصل اسلام را که توسط یزیدیان به مخاطره افتاده بود، حفظ نمود.

چنان چه خود ایشان فرموده اند:

«اِنّما خَرَجتُ لِطَلبِ الاِصلاح فی اُمّةَ جَدّی صلی الله علیه و آله و سلم وآله، اَن اُریدُ آمِرَ بِالمعروفِ و اَنهی عَنِ المُنکَر و اَسیرُ بِسیرۀِ جَدّی علی ابن اَبی طالب علیه السلام » (1)؛ «همانا من به منظور ایجاد اصلاح در امت جدم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قیام کرده ام. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره و روش جد و پدرم عمل نمایم».

ص: 99

اساس فرهنگ انتظار نیز بر ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و احیای سنت های فراموش شدۀ اسلام و نابودی سنت های باطل، استوار است. همان گونه که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است: «فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُعِیدَ الْإِسْلَامَ عَزِیزاً فَصَمَ کُلَّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ هُوَ الْقَادِرُ عَلَی مَا یَشَاءُ أَنْ یُصْلِحَ أُمَّةً بَعْدَ فَسَادِهَا (1)»؛ «زمانی که خداوند بخواهد اسلام را عزیز کند، تمامی ستمگران را نابود می نماید و خداوند بر این که امت را پس از تباه شدنش اصلاح کند، تواناست».

امام علی علیه السلام نیز در تشریح موضوع «اصلاح بعد از افساد» می فرمایند: «لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّی یَمْلِکَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی تَجْرِی الْمَلَاحِمُ عَلَی یَدَیْهِ وَ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ» (2)؛ «اگر از عمر دنیا، یک روز باقی مانده باشد، خداوند، آن روز را به قدری طول می دهد تا مردی از خاندانم تسلط پیدا کند و احکام، به وسیلۀ او اجرا شود و اسلام ظاهر گردد».

می کنند. مهم ترین رسالت و هدف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، ارشاد معنوی و اخلاقی مردم، تأسیس حکومت اسلامی و مبارزه با مستبدان و ستمگران بود که در این راه، رنج ها و مرارت های زیادی را نیز متحمل شدند. این وظایف، پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، به ائمه علیهم السلام منتقل شد و تمامی ایشان، با استفاده از شیوه های متفاوت کوشیدند تا علاوه بر این که رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را ادامه می دهند، از تحریفِ اصول و به خطر افتادن اساس اسلام نیز جلوگیری کنند. قیام امام حسین علیه السلام و مسئلۀ غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، دو شاهد بارز این مدّعاست.

از مجموع سخنان امام حسین علیه السلام، اهداف والای نهضت عاشورا به خوبی روشن می شود که احیای قرآن، احیای سنت نبوی و سیرۀ علوی، از بین بردن کج روی ها، حاکم ساختن حق، حاکمیت بخشیدن به حق پرستان، از بین بردن سلطۀ استبدادی حکومت ستمگران و تأمین قسط و عدل در تمامی عرصه ها از آن جمله است. از سوی دیگر، وقتی اهداف قیام منجی عالم بشریت و ویژگی های حکومت آن حضرت را مطالعه می کنیم، همین اهداف و انگیزه ها را در آن مشاهده می کنیم.

حضرت علی علیه السلام در تاویل آیۀ شریفۀ «وَالنَّهارِ اِذا جَلّها» (1) فرمود: «ذالِکَ هِو القائمُ مِن آلِ مُحمّد صلی الله علیه و آله و سلم یَملَاُ الارضَ قِسطاً وَ عَدلاً» (2)؛

ص: 101

«منظور از آیه، قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم است که زمین را پر از قسط و عدل می کند».

پس، حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف، در ادامۀ قیامی که امام حسین علیه السلام علیه باطل نمود، قیام خواهد کرد که قیام ایشان به اذن خدا، به پیروزی نهایی- یعنی از بین بردن تمامی آثار باطل و برقراری حقیقت در سراسر جهان- خواهد انجامید؛ که این، همان هدف نهایی امام حسین علیه السلام از برپایی قیام عاشورا است.

حضرت امام حسین علیه السلام، شخصاً از تحقق اهداف خود توسط فرزندش حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، این گونه خبر می دهد: «لَو لَم یَبقِ مِن الدُنیا اِلّا یومَ واحِد، لَطوّل الله عَزّ وَ جَل ذالک الیَوم حتّی یَخرَجُ مِن وُلدِی فَیَملاها عَدلاً و قِسطاَ کَما مُلِئَت جُوراً و ظُلماً» (1)؛ «اگر از عمر دنیا یک روز باقی باشد، خداوند آن روز را چنان طولانی می گرداند که مردی از فرزندان من قیام کند و دنیا را پس از آن که از ظلم و ستم پر شده بود، پر از عدل و داد نماید».

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نیز اهداف قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را این گونه بیان می کنند: «وَ جَعَلَ مِن صُلبِ الحسین علیه السلام ائِمّۀً یَقومُونَ بِاَمری.. التاسع منهم قائِمُ اَهلِ بَیتی... فَیَملا الاَرضَ قِسطاً و عَدلاَ کما مُلِئَت جُوراً و

ص: 102

ظُلماً » (1)؛ «خداوند از نسل حسین علیه السلام، امامانی قرار داده است که نهمین آنها قائم اهل بیت من است که پس از ظهور، زمین را پر از قسط و عدل می کند، در حالی که از ظلم و جور پرشده بود».

نتیجه آن که، علاوه بر اشتراک اهداف نهضت عاشورا و قیام امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، در زمان حکومت جهانی حضرت ولی عصر علیه السلام، بذرها و نهال های غرس شده در جریان قیام کربلا، به بار خواهند نشست؛ به برکت آن ها، جهان پر از عدل و داد، و تمام اهداف انبیای الهی، از آدم تا خاتم صلی الله علیه و آله و سلم محقق خواهد شد و بشر، طعم واقعی صلح و امنیت و سعادت را خواهد چشید.

را بپذیرد. این خواسته، برای امام چنان سهمگین بود که برآشفتند و فرمودند: «الا وَ اَن الدَّعی بنَ الدَّعِی قَد رَکَزَ بَینَ اِثنَین، بَینَ السّلّةَ وَالذَلّه و هَیهاتَ مِنّا الذِلّه» (1)؛ «همانا نابکار، فرزند نا بکار، مرا بین مرگ و ذلت قرار داده است و ذلت از ما دور باد».

ایشان، در جایی دیگر علت عدم بیعت با یزید را این گونه بیان می کنند: «یزید رَجُلٌ فاسِقٌ، شارِبُ الخَمر، قاتلُ النّفسِ المُحترُمَه، مُعلِنً بِالفِسق و مِثلِی لایُبایِعَ بِمِثلِه» (2)؛ «یزید، فردی فاسق، شراب خوار، قاتلِ جان بی گناهان و ظاهر الفسق است و کسی مانند من با چنین شخصی بیعت نمی کند».

از نظر امام حسین علیه السلام، بیعت کردن با یزید، نه تنها صحّه گذاشتن بر روی خلافت شخص او، که به معنای قبول سنت «خلافت سلطنتی» بود که معاویه، پایه گذار آن محسوب می شد (3).

تصمیم امام حسین علیه السلام بر عدم بیعت با یزید، تصمیمی از روی عصبیت و ارادۀ شخصی نبود. بلکه این تصمیم، با مشیت خداوند و در چارچوب کلی مکتب اسلام اتخاذ شد و هر امام دیگری نیز در چنین شرایطی، همین تصمیم را اتخاذ می نمود. چنان چه خود ایشان

ص: 104

فرموده است: «اِنّی لا یُبایِعُ لَهُ (یزید) اَبَداً لِاَنّ الاَمرَ اِنّما کان لِی مِن بَعدِ اَخِی الحَسن علیه السلام » (1)؛ «من هرگز با یزید بیعت نمی کنم؛ چرا که پس از برادرم امام حسن علیه السلام تصمیم گیری با من است».

در موضوع مهدویت و انتظار نیز، مسئلۀ عدم بیعت با حکومت نامشروع، کاملاً برجسته است. در بسیاری از روایات، تصریح شده که علت و حکمت غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف این است که آن حضرت، به وسیلۀ غیبت، از یوغ بیعت با طاغوت های زمان، آزاد می شود تا تعهد و بیعتِ با هیچ طاغوتی را به عهده نداشته باشد.

هر چند برخی از ائمه علیهم السلام، برای حفظ کیان اسلام و اساس مذهب شیعه، مجبور به تقیه و سکوت بودند؛ اما این مسأله، در مورد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف مطرح نخواهد بود؛ چراکه آن حضرت، پس از ظهور، بدون هیچ تقیه ای، با شمشیر برهنه، به جنگ با ستمکاران و کافران خواهد رفت.

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، خود، در این باره می فرمایند: «اِنّهُ لَم یَکُن اَحدٌ مِن آبائِی اِلّا و قَد وُضِعَت فِی عُنُقِه بَیعةٌ لِطّاغِیةِ زَمانِه و اِنّی اَخرُجُ حینَ اَخرُجُ ولا بَیعةٌ لِاحدٍ مِن الطّواغِیت فِی عُنُقِی» (2)؛ «همانا هیچ کدام از

ص: 105

پدران من نبودند، مگر آن که بیعتی از ستمکاران برگردن داشتند و من، خروج و ظهور خواهم کرد، در حالی که هیچ بیعتی با طواغیت، به گردن ندارم».

امام صادق علیه السلام نیز بر این موضوع، این گونه تصریح می کنند: «یَقومُ القائِم وَ لَیسَ فِی عُنُقِه بَیعَۀٌ لِاحَدٍ» (1)؛ «قائم قیام می کند، در حالی که در قبال هیچ کس، بیعتی ندارد».

هنگامی که این روایات و روایات مشابه دیگر را با کلمات امام حسین علیه السلام در مورد عدم بیعت، کنار هم قرار می دهیم، روشن می شود که استراتژی سازش ناپذیری و عدم بیعت در برابر طاغوتیان و ستمگران، در فرهنگ عاشورا و انتظار، مشرک است.

اگرچه پس از پایان پذیرفتن فاجعۀ عاشورا، بسیاری به خود آمدند و به فکر انتقام گیری از جنایتکاران واقعۀ کربلا افتادند و تا حدود زیادی نیز موفق شدند که قاتلین شهدای کربلا را به سزای اعمالشان برسانند؛ اما داغی که عاشورا بر دل ائمه علیهم السلام گذاشت، چیزی نبود که با قیام کسانی چون مختار و توابین، تسکین یابد؛ لذا پیوسته از روزی خبر می دادند که شخصی از نسل آنان خواهد آمد و از ظالمین و مستکبرین، انتقام خواهد گرفت.

البته هنگام ظهور حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، تمامی جنایتکاران واقعۀ کربلا- جز عده ای که در رجعت، بازگردنده خواهند شد- وجود ندارند، اما انتقام گیری از مستکبران، به منزلۀ انتقام گیری از قاتلین امام حسین علیه السلام خواهد بود؛ چرا که انتقام گیری حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از افراد نیست، بلکه از فرهنگ ظلم و بیداد است که علیه مظلومان، اعمال می شود. بنابراین نابودی ظالمین و جبارین عالم، به نوعی انتقام خون امام حسین علیه السلام و فاجعۀ عاشورا است.

امام حسین علیه السلام در بارۀ چگونگی خون خواهی حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف می فرماید: «وَلله لا یَسکُنُ دَمِی حتّی یَبعَثُ اللهَ المَهدِی فَیَقتُلُ عَلی دَمِی مِن المُنافِقِین الکَفَرَۀِ الفَسَقَه سَبعینَ اَلفاً» (1)؛ «سوگند به خدا؛ خون من از جوشش باز نمی ایستد تا این که خداوند، مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را برانگیزد.او به

ص: 107

انتقام خون من، هفتاد هزار نفر ازمنافقان را خواهد کشت».

امام صادق علیه السلام نیز در تفسیرآیۀ «وَ مَن قَتَلَ مَظلُوماً فَقَد جَعَلنا لِوَلیّه سُلطانا» (1)، فرمودند: «نُزِلَت فی الحُسین لَو قَتَلَ وَلِیّه اَهلَ الاَرض ما کانَ مُسرِفاً وَ وَلیُّه اَلقائِم عجل الله تعالی فرجه الشریف » (2)؛ «مراد از مظلوم، در این آیه، حضرت امام حسین علیه السلام است که مظلوم کشته شد و ولیّ او، قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد که تمام تجاوزگران زمین را خواهد کشت».

درمورد همین آیه، امام باقر علیه السلام نیز فرموده اند: «نَحنُ اَولیائُه وَ القائِم مِنّا اِذا قامَ طَلَب بِثارِالحُسین، فَیَقتَلُ حتّی یُقال قَد اَسرَفَ فِی القَتل.» (3)؛ «ما اولیای دم امام حسین علیه السلام هستیم. هنگامی که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند، به قدری ظالمان را به هلاکت خواهد رساندکه گفته خواهد شد: بسیاری را کشت».

در دعای ندبه نیز، این گونه، به این حقیقت اشاره شده است: «أینَ طالبُ بِدَمِ المَقتُولِ بِکربَلا».

هم چنین، بنابر دلالت روایات زیادی، در هنگام ظهور، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و یاران آن حضرت، شعار خون خواهی حسین علیه السلام را سر

ص: 108

می دهند. (1)

در زیارت عاشورا نیز می خوانیم: «أن یَرزُقَنی طَلَبَ ثارِکَ مَعَ اِمامٍ مَنصُور مِن اَهلِ بیتِ مُحمّد علیهم السلام »؛ «از خداوند می خواهم که خون خواهی تو را همراه با امامی که از اهل بیت پیامبر علیهم السلام است، نصیب من فرماید».

مسئلۀ بازخواست از قاتلین امام حسین علیه السلام، چنان مهم است که یکی از القاب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، «منتقم» می باشد. بدین ترتیب، چه دلیلی محکم تر از خون خواهی، برای پیوند عاشورا و انتظار وجود دارد؟!

البته روابط عاشقانه و خالصانۀ میان تمامی معصومین علیهم السلام، به حدی است که می توان گفت بسیار بالاتر از حدّ روابط انسان های عادی است؛ چرا که عشق و عطوفتی که معصومین علیهم السلام نسبت به یک دیگر داشته اند، رنگ الهی داشت. برای مثال، رابطۀ خاصی که میان حضرت علی علیه السلام و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یا حضرت زهرا علیها السلام برقرار بود را هرگز نمی توان در محدودۀ روابط خویشاوندی محصور کرد.

بر همین اساس، رابطۀ طرفینی امام حسین علیه السلام - قهرمان نهضت عاشورا- و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف - قهرمان نهضت انتظار- نیز بسیار فراتر از رابطۀ پدری و فرزندی است. چرا که در جملات زیبا و خالصانه ای ایشان نسبت به یک دیگر، صبغۀ خدایی دیده می شود. چنان چه، مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، تعجیل در فرج خود را با عزاداری بر امام حسین علیه السلام پیوند زده است: «اِنّی لَاَدعُوا المومِن یُذکِرَ مُصیبُةَ جَدّی الشَّهید ثُم یَدعُوا اِلیّ بِتعجیلِ الفَرَج وَالتّایید» (1)؛ «همانا، من برای فرد مؤمنی که مصیبت جد شهیدم را به یاد آورد و سپس تعجیل در فرج و تأیید من را از خدا بخواهد، دعا خواهم کرد».

عباراتی از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در رثای امام حسین علیه السلام نقل شده، چنان سوزناک است که درک آن، از توان انسان خارج می شود:

ص: 110

«السّلام علی الحسین الّذی سَمِحَت نَفسَهُ بِسَمحَۀِ الاسلام، السلام علی مَن اَطاعَ اللَه فِی سِرّه و عَلانیّتِه.. » (1).

«سلام بر حسین؛ کسی که جانش را قربانی حفظ اسلام کرد. سلام بر کسی که خداوند را به صورت آشکار و پنهان اطاعت می نمود».«السّلام عَلی المُغَسِّلِ بِدَمِ الجَراح، السلام علی المَقطوعِ الوَتِین، السلام علی الشَیّب الخَضِیب، السلام عَلَی الخَدّ التَّریب... » (2).

«سلام بر کسی که با خون زخم هایش غسل داده شد؛ سلام بر رگ بریدۀ گردن؛ سلام بر محاسن خونی؛ سلام بر گونه های به خاک افتاده ...»

حضرت اباعبدالله علیه السلام نیز همواره به یاد مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده اند. روایاتی که در بخش های گذشته از امام حسین علیه السلام ذکر کردیم، سرشار از عشق و عطوفت آن حضرت نسبت به آخرین حجت خداوند بود. به ویژه عباراتی که امام حسین علیه السلام در آن، از آمدن شخصی از نسل خودشان خبر می دادند که پس از غیبت ظهور خواهد کرد و اهداف ناتمام عاشور را به بار خواهد نشاند.

هم چنین، در دعای روز ولادت امام حسین علیه السلام

ص: 111

از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف یاد می شود و در روز عاشورا و زیارت این روز، نام و یاد مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، تسلی بخش قلوب سوزان شیفتگان اهل بیت علیهم السلام است.

از این رو، صرف نظر از دیگر پیوندها، روابطی استوار و آکنده از عشق و عطوفت، میان این دو امام وجود دارد و همین امر، میان عاشورا و انتظار، پیوندی از سلک احساسات و عواطف الهی، برقرار کرده است.

درشب بیست و سوم ماه رمضان به نامش ندا می شود و در روز عاشورا، روزی که حسین بن علی علیه السلام در آن کشته شد، قیام خواهد کرد».

امام باقر علیه السلام نیز در این مورد می فرمایند: «یَخرُجُ القائمُ یومَ السَّبت یومَ عاشورا اَلّذی قُتِلَ فیه الحسین علیه السلام » (1)؛ «قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم، در روز شنبه، مصادف با روز عاشورا، یعنی همان روزی که امام حسین علیه السلام در آن به شهادت رسید، قیام خواهد کرد».

انتظار می پوشند؛ با هوشیاری و بیداری، در صدد شناخت عناصر ظلم و عداوت بر می آیند و خود را برای دفاع همه جانبه از اسلام آماده می کنند. بنابراین، پیروان امام حسین علیه السلام، با تأسی از راه و مرام ایشان و گرامی داشت حماسۀ عاشورا، قدوم و ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به انتظار می نشینند و این چنین، عاشورا و انتظار را به هم گره می زنند.

شبیه صدای امام حسین علیه السلام دانسته اند (1).

در زمینۀ اخلاق، رفتار و توانایی های جسمانی نیز، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف صفات بسیاری را از جدشان، امام حسین علیه السلام به ارث برده اند که بارزترین این خصوصیات، «شجاعت» می باشد. در مورد نمایش شجاعت امام حسین علیه السلام در روز عاشورا، روایت شده است: «وَلَقَد کانَ یَحمَلُ فیهم و قَد تَکلَّموا اَلفاً فَینزَهَمونَ بینَ یَدیه کاَنَّهم الجَرادَ المُنتَشَر» (2)؛ «آنان (یزیدیان) که در دسته های هزار نفری بودند، همانند ملخ های پراکنده در اطراف او نابود می شدند».

امام کاظم علیه السلام در خصوص شجاعت مهدوی، می فرمایند: «وَ یُبیرُ کَلَّ جَبارٍ عَنید و یُهلَکُ علی یَدِه کُلَّ شَیطانٍ مَرید» (3)؛ «به دست او، هر جبار سرسختی نابود و هر شیطان سرکشی، هلاک می گردد».

بر اساس روایات، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز پس از ظهور، در مکه، جهانیان را به بیعت با خود فرا می خوانند و آن گاه حرکت های اصلاحی را شروع خواهند کرد و پس از اتمام قیام و برقراری عدل در سراسر جهان، مقرّ حکومت خویش را در کوفه قرار خواهند داد. چنان چه، حضرت امام باقر علیه السلام فرموده اند: «یَخرِجُ مِن مَکّه هُو و مَن مَعَه الثلاثَ مِاَه وَ بِضعَةَ عَشَر یُبایِعُونَه بَینَ الرُّکنِ وَالمَقام» (1)؛ «حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وسیصد نفر از یارانش، از مکه برخواهند خواست و ده ها نفر با او بیعت خواهند کرد».

پیش خواهد آمد. بر اساس بسیاری از روایات، آن حضرت، هنگامی از پشت پردۀ غیبت خارج خواهند شد که ظلم و تباهی، توسط حاکمان جور، جهان را فرا گرفته باشد و مردم از زندگی، نا امید شده باشند. چنان چه امام صادق علیه السلام در این باره فرموده اند: «لا وَ اللهَ لمّا یَکونَ ما تُمَدّونَ اِلیهِ اَعیُنُکُم اِلّا بَعدَ الیَاس» (1)؛ «به خدا سوگند؛ آن چه چشم به راهش هستید، فرا نمی رسد مگر بعد از یاس و نا امیدی».

بنابراین، همان طور که حماسۀ عاشورا با جانبازی عده ای اندک، رقم خورد قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز با محوریت عده ای اندک، اما پاک باخته به انجام خواهد رسید.

نقش آفرینی زنان در عرصۀ این دو قیام نیز، از دیگر موارد اشتراک است. نقش زنان و خصوصاً حضرت زینب علیها السلام در نهضت عاشورا، به حدّی روشن است که نیازی به تشریح آن نیست. جایگاه این نقش، به اندازه ای مهم است که اگر آگاهی بخشی ها و افشا گری های حضرت زینب علیها السلام، پس از حادثۀ عاشورا نبود، انقلاب امام حسین علیه السلام، ناتمام می ماند. «طوعه» و «ماریه» و «زنان قبیلۀ بنی اسد» از جمله زنانی هستند که در صحنۀ قیام کربلا، جایگاه ممتازی دارند.

زنان، در قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز نقش آفرینی خواهند کرد. از آن جا که در طول تاریخ، بیشترین ظلم ها و اجحاف ها در حقّ زنان صورت گرفته است، قیام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به نوعی دل جویی از ایشان و جبران ستم های روا شده بر آنان نیز هست. بنابراین، در راستای این هدف، عده ای از زنان به آن حضرت، یاری خواهند رساند.

امام باقر علیه السلام، در این خصوص می فرمایند: «وَ یَجیئُ وَالله ثَلاثَ مِاَة و بِضعَةَ عَشَر رَجُلاً فیهم خَمسُونَ اِمرَاَه» (1)؛ «به خدا سوگند؛ همراه مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف سیصد و سیزده نفر به پا می خیزند که پنجاه تن از آنان زن هستند».

ص: 118

است. پیروان این مکتب، همان گونه که از حماسۀ عاشورا به نیکوترین وجه، تجلیل به عمل می آورند و در رثای اباعبدالله علیه السلام و خاندان و اصحاب آن حضرت عزاداری می کنند، چشم به راه ظهور حجت خدا و آخرین وصی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز هستند؛ تا از پردۀ غیبت بیرون آید و آلام و رنج ها ی را تسکین بخشد.

دلایل، مؤیدات، اشتراکات و قرابت هایی که ذکر شد، بیش از پیش بر این حقیقت، صحّه گذارد که مفاهیم «عاشورا» و«انتظار»، از سطح یک حادثه و عقیده فراتر رفته و تبدیل به دو فرهنگِ بالنده شده اند.

عاشورا به عنوان فرهنگ حماسه و ایثار، زمینۀ درک و فهم انتظار را برای پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام فراهم کرد و اگر عاشورا و عبرت ها و درس هایی که از آن حاصل شد، نبود، اسلام از مسیر خود، منحرف، و چهرۀ مکتبِ بر حقّ تشیع، در گرد و غباری که دنیاپرستان و کج اندیشان به پا کرده بودند، مخدوش می شد. همان طور که اگر انتظار نبود، تمام زحمات و رنج هایی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام برای حیات اسلام کشیده بودند، کاملاً به هدر می رفت و از اسلام راستین، نام و نشانی باقی نمی ماند.

عاشورا، بال سرخ و انتظار، بال سبزی است که شیعیان می توانند با آن دو اوج بگیرند. میان این دو فرهنگ، پیوندی ناگسستنی وجود دارد؛ به طوری که با بررسی عناصر و مؤلفه های هر کدام، در خواهیم یافت که میان آنان، انطباق و هم پوشانی کامل بر قرار است.

ص: 120

در رأس عناصر عاشورا و انتظار، دو حجت الهی قرار دارند که با شناخت ابعاد مختلف پیوندِ میان این دو حجت خداوندی، در واقع به شناخت و درک پیوند عاشورا و انتظار خواهیم رسید و آن گاه کیفیت نقشی که این دو فرهنگ در حاکمیت احکام و ارزش های الهی در سرتاسر عالم دارند، مشخص خواهد شد.

***

ص: 121

ص: 122

به خدا (1) بشناسند و حق و باطل و معروف و منکر را با او محک بزنند (2)؛ چرا که اگر جز این باشد قطعاً از مسیر حقیقت، گمراه شده و به دامن یزیدیان زمان، خواهند افتاد.

اگرچه امروز، امام منتظران، غایب است؛ ولی کسب معرفت امام خواهد توانست که بین منتظران و امامشان، پیوند برقرار کند و منتظران را در همین عصر، در خدمت امام و اهداف او قرار دهد.

آری! حمایت از مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، حمایت از اهداف الهی اوست و همان طور که عاشورائیانِ سال 61 هجری، با اخلاص تمام، از امام خود حمایت کردند، منتظران هم باید مخلصانه در این میدان پای گذارند و بدون هیچ چشم داشتی، تلاش کنند تا کارها به بار نشیند و ثمراتش ماندگار گردد.

این گونه به امام، اثبات نمایند: «فابذل نفسی و مالی و ولدی و اهلی و جمیع ما خوّلنی ربّی بین یدیک» (1)؛ «جان و مال و فرزندان و خاندانم و همۀ آن چه پروردگارم به من عطا فرموده را در پیشگاهت نثار می کنم». نشانۀ صداقت در این عهد و پیمان، آن است که هر لحظه، در خدمت امام و اهداف او باشند و جز به رضای او فکر نکنند.

همان گونه که بانوان عاشورایی، سختی طاقت فرسای اسارت را به جان خریدند و به زیبایی، پیام کربلا را به شهرها و نسل های آینده رساندند. در این میدان، الگوی صبر و استقامت، حضرت زینب کبری علیها السلام است که با اقتدا به مقتدای بزرگ خود، حضرت زین العابدین علیه السلام، به نیکوترین شیوه، رسالت خویش را انجام داد و کربلای حسین علیه السلام را در تاریخ، جاودانه ساخت. آن حضرت، با وجود آن همه مصیبت و سختی، در جواب یزید ملعون فرمود: «ما رأیت منه الاّ جمیلاً»؛ «من از خدای خود، جز زیبایی ندیدم» و به این ترتیب، درس بزرگی به همۀ تاریخ داد و آن، این که در راه حق و حقیقت، استواری و پایداری، مهم ترین وسیله برای رسیدن به پیروزی است.

آری! همان گونه که عاشورائیان برای نجات اسلام عزیز و حمایت از ولی خدا، هر گونه سختی را بر جسم و جان خریدند؛ اهل انتظار هم برای ترویج فضیلت ها و حفظ راه و رسم دین داری و تحقق ارزش ها در جامعه، باید صبور باشند؛ از کمی نفرات نلرزند و به خود ناامیدی راه ندهند که طلیعۀ ظهور، نزدیک است و صبح ظفر، قریب.

زیارت عاشورا می خوانیم: «فلعن الله امّة اسّست اساس الظّلم و الجور علیکم اهل البیت... برئت الی الله و الیکم منهم و من اشیاعهم و اتباعهم و اولیائهم»؛ «خدا لعنت کند امتی را که مبنای ظلم و ستم را بر شما، اهل بیت علیهم السلام بنا نهادند... من به سوی خدا و به سوی شما از ایشان و نیز از پیروان و دنباله روان و دوستان ایشان بیزاری می جویم». (1)

تبرّی که از فروع دین است، جهت حرکت ما را مشخص می کند و پیوسته هشدار می دهد که نباید با ظالمان هم کاسه شد و دست در دست آن ها گذاشت و یا حتی در برابر ظلم و تباهی آن ها، ساکت نشست.

منتظران عاشورایی هم به امام خود، عشق می ورزند؛ در عشق او می سوزند و بی صبرانه ظهور او را چشم به راهند: «مَتی تَرَانا و نَریکَ وَ قَدْ نَشَرْتَ لِواءَ النّصرِ تُری اترانَا نَحُفُّ بِکَ وَ انتَ تامُّ الملأ»؛ (1)«کی می شود که تو ما را ببینی و ما تو را ببینیم؛ در حالی که پرچم پیروزی را بر افراشته ای؟! آیا [می شود که] ما را ببینی در آن حال که گرد وجودت حلقه زده ایم [و آمادۀ جانبازی هستیم] و تو مردمان را رهبری می کنی؟!»

***

ص: 130

مادران موسی و عیسی علیهم السلام و... در نهایت تجلیل، یاد کرده است. قرآن، درباره مادر موسی علیه السلام می فرماید: «ما به مادر موسی وحی کردیم که کودک را شیر بده و هنگامی که بر جان او بیمناک شدی، او را به دریا بیفکن و نگران نباش؛ که ما او را به سوی تو باز خواهیم گرداند» (1).

قرآن، هم چنین در موارد متعددی از مریم علیها السلام - مادر حضرت عیسی علیه السلام – به نیکی یاد می کند و تصریح می نماید که ملائکه همواره در محراب عبادت با او سخن می گفتند؛ از غیب برای او روزی می رسید و از لحاظ مقامات معنوی، آن گونه اوج گرفته بود که پیغمبر زمانش- زکریا علیه السلام - را در حیرت فرو برده بود. (2)

در تاریخ اسلام نیز نمونه های فراوانی از زنان والامرتبه می توان یافت. خدیجه علیها السلام -همسر بزرگوار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم - نمونۀ اتمّ و اکمل یک زن شایسته است. چنان چه، امیرالمؤمنین علیه السلام در توصیف احوالات زمان شروع بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «آن روزها تنها سرپناهی که خانواده ای اسلامی را در خود جای داده بود، خانۀ پیامبر و خدیجه علیهما السلام بود و من سومین آنان بودم» (3).

ص: 132

حضرت فاطمۀ زهرا علیها السلام نیز در چنان مقام و مرتبه ای قرار دارند که قلم، از بیان فضایل ایشان عاجز است. بی تردید، هیچ کس - جز پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و امام علی علیه السلام - به مقام و منزلت ایشان نمی رسد؛ چرا که ایشان بر تمامی امامان و پیامبران- جز حضرت ختمی مرتبت- برتری دارد؛ تا جایی که فرزند گرامی اش حضرت حجت بن الحسن علیهما السلام می فرماید: «دختر رسول خدا، فاطمه زهرا علیها السلام برای من الگوی تمام عیار است» (1).

واقعۀ حماسی و سوزناک عاشورا، رسالتِ سنگینِ بانوانِ کاروانِ حسینی آغاز گردید. آنان با وجود شرایط سخت جسمی و روحی، می بایست از اندیشه، کلام و احساس خود، یاری بگیرند و با خطبه های پرشور خویش، مردمی را که در عمق وجود خود، اسیر تارهای عنکبوتی نادانی و تمایلات نفسانی بودند، در پرتو نور حقانیت قیام امام حسین علیه السلام قرار دهند.

این جاست که به هدف والای امام حسین علیه السلام از همراه کردن زنان و کودکان با کاروان خویش، پی می بریم. شهید مطهری در این باره می فرمایند: «ابا عبد الله علیه السلام اهل بیت خودش را حرکت می دهد برای این که در تاریخ، رسالتی عظیم را انجام دهند؛ برای این که نقش مستقیمی در ساختن این تاریخ عظیم داشته باشند؛ اما با قافله سالاری زینب علیها السلام و بدون آن که از مدار خودشان خارج شوند. از عصر عاشورا زینب علیها السلام تجلی می کند و از آن به بعد، به او واگذار شده بود».

البته در این مختصر، مجال بیان فضایل آن بانوی بزرگوار، نیست؛ به همین جهت، به بیان احوالات دیگر زنان قهرمان کربلا اکتفا می کنیم. اگرچه نباید فراموش کرد که روشنگری های تبلیغی و فرهنگی این بانوان نیز به رهبری و مدیریت حضرت زینب علیها السلام صورت گرفته است.

ص: 134

اقدامات شایستۀ آنان را جلوه گر نماید و درسی برای تمامی زنان، به خصوص بانوان منتظر در عصر غیبت باشد.

ام البنین (مادر پسران) کنیه دادند. تمامی پسران او در سپاه امام حسین علیه السلام جنگیدند و در رکاب ایشان به شهادت رسیدند.

ام البنین، وقتی خبر شهادت فرزاندنش را در ماجرای کربلا شنید، به سوگ نشست و تا آخر عمر، به یاد آن ها- به خصوص عباس دلاور- عزادری نمود. نقل است که وی ضمن اشعاری می گفت: «ای کسی که فرزند رشیدم عباس را دیدی که همانند پدرش بر دشمنان می تاخت؛ فرزندان علی علیه السلام شیران بیشۀ شجاعت اند. شنیده ام بر سر عباس، عمود آهنین زدند، در حالی که دست های او را قطع کرده بودند. اگر دست در بدن پسرم بود، چه کسی جرأت داشت نزد او آید و با او بجنگد؟»

ام البنین به امام حسین علیه السلام علاقۀ وافری داشت؛ به گونه ای که وقتی بشیر به مدینه آمد و اخبار کربلا را به مردم رساند، ام البنین نزد او رفت و پرسید: «از امام حسین علیه السلام مرا خبر بده؛ فرزندانم و همۀ آن چه زیر آسمان کبود است، فدای حسین علیه السلام باد!» و وقتی خبر شهادت امام حسین علیه السلام را شنید، ناله اش بلند شد و گفت: «رگ های دلم را پاره کردی».

این علاقه، نشان از کمال معنویت او دارد که با وجود آن همه

ص: 137

ایثارگری در راه امام، باز هم، تنها از امام سخن به میان می آورد (1)

آری! این شیر زنان، با پرورش سربازانی دلیر و شجاع برای دفاع از دین و ولایت، حضور مؤثر خود را در میدان نبرد حق علیه باطل، خود نشان دادند.

می گذشت، همراه مادر و همسر خود به خدمت امام علیه السلام رفت.

این خانوادۀ نیک سرشت، چنان به امام ایمان آورده بودند که پس از گفتگوی کوتاهی، همگی به اسلام گرویدند. در روز عاشورا، مادر شجاع وهب، به او گفت: «به جای شیری که به تو داده ام، از تو می خواهم که جانت را در طبق اخلاص بگذاری وبا دشمن امام علیه السلام تا سر حدّ شهادت بجنگی». وهب گفت: «در مورد همسرم چه کنم؟» مادر جواب داد: «عزیزم! جمال همیشگی را به جمال چند روزه، نفروش». سخنان مادر، وهب را دگرگون و قلبش رالبالب از عشق امام حسین علیه السلام کرد.

در هنگام وداع، همسرش به او گفت: «جان من و تو، هزاران بار فدای امام حسین علیه السلام باد! من از تو یک تقاضا دارم و آن، این که در حضور امام، با من تعهد کنی که تا وقتی به تو ملحق نشده ام، وارد بهشت نشوی». وهب قبول کرد و در حضور امام علیه السلام تعهّد خود را اظهار نمود.

سپس به میدان رفت و گروهی از دشمنان تبه کار را کشت و آن گاه، در حالی که از شمشیرش خون می چکید، نزد مادر آمد و گفت: «آیا از من خشنود شدی؟» مادر گفت: «از تو خشنود نخواهم شد، تا در پیشاپیش امام علیه السلام کشته شوی».

وهب دوباره به میدان تاخت و هم چنان جنگید تا به شهادت رسید. پس از شهادت او، همسرش، خود را به پیکر در خون تپیدۀ او

ص: 139

رساند و سرش را روی سینۀ او گذارد. در همان حال، کسی از سپاه یزید، عمودی آهنین بر فرق او کوبید و او را نیز به شهادت رساند.

هنگامی که بدن به خون آغشتۀ وهب را نزد عمر بن سعد بردند، عمر نگاهی به او کرد و گفت: «حملات تو، چه سخت و شدید بود!». آن گاه دستور داد که سرش را از بدن جدا کردند و به سوی مادرش بیفکنند. مادر، سرِ جوانش را برداشت و بوسید و گفت: «سپاس خداوندی را که با شهادت تو- در رکاب امام حسین علیه السلام - مرا رو سفید کرد». سپس غرش کنان برخاست و سرِ وهب را به سوی دشمن پرت کرد و گفت: «سری که برای دوست داده ایم، باز نمی ستانیم». آن گاه به خیمه آمد و ستون خیمه را برداشت و به جنگ دشمن شتافت. پس از آن که دو تن از دشمنان را کشت، امام حسین علیه السلام او را به خیمه بازگرداند و برای او دعا کرد و به او مژدۀ بهشت داد. مادر وهب، خوشحال شد و گفت: «خدایا! امید بهشت را از من مگیر» (1).

شنید، اما از آن جایی که آمادگی معنوی برای حمایت آن حضرت نداشت، در صدد بود کاروانش را در راه بازگشت، از مسیری حرکت دهد که با کاروان امام حسین علیه السلام برخورد نکند تا ناچار به یاری او شود. از این رو سعی او بر این بود که دور از کاروان امام حرکت کند و به ایشان و همراهانشان نزدیک نشود.

در یکی از منزلگاه ها -که زهیر و همراهانش مشغول خوردن غذابودند- فرستاده ای از طرف امام، نزد آنان آمد و خطاب به زهیربن قین گفت: «ای زهیر! امام علیه السلام خواسته است که نزد او بروی». در آن هنگام، هرکس که لقمه ای در دست داشت، از تعجب آن را انداخت و سکوت همه را فرا گرفت.

ناگهان از گوشه ای، صدای پرشور همسر زهیر بلند شد که: «ای زهیر! فرستادۀ امام به این جا آمده است. چرا جوابش را نمی دهی؟ چه می شود به حضور امام علیه السلام بروی و سخنش را بشنوی؟!» سخنان همسر زهیر، تأثیر به سزایی بر او گذاشت. به همین جهت به خدمت امام علیه السلام رسید. این ملاقات نورانی، محبت دنیا را از زهیر دور کرد و خورشید ایمان و عشق به آن حضرت را در وجود او پر فروغ تر نمود؛ تا جایی که به لشگر او پیوست و در روز عاشورا، عاشقانه از ایشان دفاع کرد و با شجاعتی بی نظیر، پس از کشتن عده ی زیاد به فیض

ص: 141

شهادت نایل گردید (1).

وقتی زهیر به شهادت رسید، امام حسین علیه السلام به بالین او آمد و فرمود: ای زهیر! خدا تو را در پیشگاهش جای دهد و دشمنانت را آن چنان لعن کند که به صورت بوزینه و خوک درآیند. (2)

حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف - در زیارتی که سید بن طاووس رحمۀ الله، آن را منسوب به آن حضرت می داند- می فرماید: «درود بر زهیر بن قین که به امام حسین علیه السلام گفت: هرگز از تو دست بر ندارم، آیا پسر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در میان دشمنان بگذارم و بروم؟ خدا مرا برای آن روز نگذارد».

امام زمان علیه السلام به مداوای مجروحان جنگی و سرپرستی بیماران، خواهند پرداخت.

طبری در دلائل الامامة، از مفضل بن عمر نقل کرده که او گفت: «امام صادق علیه السلام فرمود: ”همراه قائم آل محمد علیهم السلام سیزده زن خواهند بود”. من پرسیدم: ”آنان را برای چه کاری می خواهد؟” فرمود: ”به مداوای مجروحان پرداخته و سرپرستی بیماران را به عهده خواهند گرفت”. عرض کردم: ”نام آنان را بیان فرمایید”. فرمود: ”قنواء دختر رشید هجری، ام ایمن، حبابه والبیه، سمیه مادر عمار یاسر، زبیده ام خالد احمسیّه، ام سعید حنفیه، صیانه ماشطه، ام خالد جهنیه”» (1).

امام صادق علیه السلام در این روایت از میان سیزده زن، فقط نام هشت نفر را ذکر می کند. در کتاب خصایص فاطمی به نام «نسیبه، دختر کعب مازنیه» و در کتاب منتخب البصائر به نام «وتیره» و «أحبشیه» نیز اشاره شده است.

نکتۀ مهم این جاست که در معارف شیعی، رجعت، برای مؤمنان، یک مقام ممتاز و ویژه است و لذا، شامل هرکسی نمی شود؛ مگر این که لیاقت این سعادت عظیم را به دست آورده باشد.

این گروه نیز بهای این توفیق بزرگ را پرداخته اند. برخی از آنان همچون صیانه، مادر چند شهید بوده اند و خود با وضعی جان سوز به

ص: 145

شهادت رسیده اند. برخی دیگر چون سمیه، در راه دفاع از عقیدۀ اسلامی خود، سخت ترین شکنجه ها را تحمل نموده و تا پای جان از عقیده خود دفاع کرده اند. گروهی دیگر هم چون ام خالد، نعمت تندرستی پیکر را برای حفظ پیکر اسلام، بر خود حرام کردند و جانباز شدند.

آری! آنان دل سوختگانی اند که با انجام آن رشادت ها ثابت کردند که می توانند گوشه ای از بار سنگین حکومت جهانی اسلامی را بر دوش کشند. در ادامه به معرفی برخی از آنان می پردازیم.

بود و ایمان خود را پنهان می کرد. عمل او آرایشگری در حرمسرای فرعون بود. روزی مشغول آرایش دختر فرعون بود که ناگهان شانه از دستش افتاد و در هنگام برداشتن شانه، بی اختیار «بسم الله» گفت. دختر فرعون پرسید: «آیا پدر مرا ستایش می کنی؟» گفت: «نه؛ بلکه کسی را ستایش می کنم که پدر تو را آفریده است و او را از بین خواهد برد». دختر فرعون، شتابان نزد پدرش رفت و گفت: «زنی که در خانه ما آرایشگر است، به موسی ایمان دارد».

فرعون او را احضار کرد و گفت: «مگر به خدایی من اعتراف نداری؟» صیانه گفت: «هرگز؛ من از خدای حقیقی دست نمی کشم و تو را پرستش نمی کنم». پس فرعون دستور داد، تنوری مسی بر افروزند و چون آن تنور سرخ شد، همۀ بچه های او را در حضور او در آتش اندازند. زمانی که خواستند نوزاد شیرخوارش را که در بغل داشت، بگیرند و در آتش افکنند، صیانه منقلب شد و خواست که با زبان از دین، اظهار برائت و بیزاری کند که ناگاه به امر خدا، آن کودک به سخن آمد و گفت: «ای مادر! صبر کن که تو راه حق را می پیمایی». فرعونیان آن زن و بچۀ شیرخوارش را نیز در آتش افکندند و سوزاندند و خاکسترشان را در این زمین ریختند و تا روز قیامت این بوی خوش، از این زمین استشمام می شود...» (1).

ص: 147

آری! او از زنانی است که زنده می شود و به دنیا باز می گردد و در رکاب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف انجام وظیفه می کند.

قیام های دورانغیبت، جزیرۀ خضراء و...

در این پژوهش قصد داریم تا به موضوع زیارت ناحیۀ مقدسه بپردازیم که منتسب به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است. در گام اوّل، متن زیارت را از قدیمی ترین منبع نقل می کنیم؛ در گام دوم، به بررسی منابع و مصادر آن، از گذشته تا کنون خواهیم پرداخت؛ زیرا در مباحث روایی، کثرت نقل یا عدم آن، دلیل و مؤیدی بر اعتنا یا عدم اعتنا به روایت است.

گام سوم، بررسی سندی است؛ یعنی بررسی سلسله و طرق نقل زیارت و میزان اعتبار آن. در گام چهارم، گفتار بزرگان در رد یا قبول متن و مضمون، مطرح و پس از آن، بحث، نتیجه گیری و جمع بندی می شود.

هر دوی این زیارات را نقل کرده است. وی، زیارت اول را این گونه روایت می کند:

«روینا باسنادنا الی جدی ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی رحمة الله قال حدثنا الشیخ ابو عبد الله محمد بن احمد بن عیاش قال حدثنی الشیخ الصالح ابومنصور بن عبد المنعم بن النعمان البغدادی قال: خرج من الناحیة سنة اثنین و خمسین و مأتین علی ید الشیخ محمد بن غالب الاصفهانی حین وفات ابی و کنت حدیث السن و کتبت استأذن فی زیارۀ مولای ابی عبدالله علیه السلام و زیارۀ الشهداء - رضوان الله علیهم -. فخرج الی منه:

بسم الله الرحمن الرحیم. اذا اردت زیارۀ الشهدا - رضوان الله علیهم - فقف عند رجلی الحسین علیه السلام و هو قبر علی بن الحسین - صلوات الله علیهما - فا ستقبل القبلة بوجهک فان هناک حومۀ الشهدا. و أوم و أشر الی علی بن الحسین و قل: السلام علیک یا اول قتیل من نسل خیر سلیل من سلالة ابراهیم الخلیل صلی الله علیک و علی أبیک اذ قال فیک: قتل الله قوما قتلوک یا بُنی ما أجرأهم علی الرحمن و علی انتهاک حرمة الرسول. علی الدنیا بعدک العفا! کأنی بک بین یدیه ماثلاً و للکافرین قائلا:

اناعلی بن الحسین بن علی

نحن و بیت الله أولی بالنبی

أطعنکم بالرمح حتی ینثنی

أضربکم بالسیف أحمی عن أبی

ضرب غلام هاشمی عربی

والله لایحکم فینا ابن الدعی

ص: 153

حتی قضیت نحبک ولقیت ربک. أشهد أنک أولی بالله و برسوله و أنک ابن رسوله و ابن حجته و أمینه حکم الله لک علی قاتلک مرة بن منقذ بن النعمان العبدی لعنه الله و أخزاه و من شرکه فی قتلک» (1)

شیخ مفید و سید مرتضی نیز این زیارت را با حذف سند، در قسمت زیارات عاشورا نقل کرده اند.

برخی از پژوهشگران به این زیارت، اشکال هایی را وارد کرده اند که در ادامه به طرح و بررسی آن ها خواهیم پرداخت:

گفته شده است که در سلسلۀ سند این توقیع، برخی افراد، چون «محمدبن احمدبن عیاش»، «ابومنصور بغدادی» و «محمد بن غالب اصفهانی»، مجهول الحال هستند.

این اشکال نیز چند جواب دارد:

1. این متن، در بر دارندۀ برخی معارف و اخلاقیات و نکات تاریخی است که با مضامین دیگر ادعیه و زیارات و نصوص معتبر، مطابقت دارد؛ لذا نمی توان تنها به دلیل ضعف سندی، به آسانی از آن دست کشید؛ فتأمل.

شاید این روایت، نظیر زیارت جامعه باشد که سندش از نظر فنی دچار مشکل است (1)؛ ولی بزرگان، آن را تأیید کرده اند. برای مثال امام خمینی رحمة الله فرموده اند: «قطعاً این متن زیارت جامعه، از امام معصوم است» و آیت الله وحید خراسانی نیز می فرماید: «این لفظ، لفظ غیر معصوم نمی تواند باشد و قطعاً از امام است. ما بعضی جاها باید از چارچوب تضعیف و توثیقات نجاشی و کشی خارج شویم».

دعای افتتاح نیز توقیع است؛ ولی متن دعا به گونه ای است که نمی تواند از غیر معصوم صادر شده باشد. دعای ندبه و ادعیۀ بسیار دیگری نیز از این دست هستند. پس این زیارت را نیز می توان از این جمله، محسوب کرد.

2. موضوع مورد بحث، زیارت است و نه یک بحث فقهی و کلامی؛

ص: 155

تا نیاز به بررسی سندی داشته باشد. در نتیجه علی المبنا، قاعدۀ «تسامح در ادلۀ سنن»، مشکل ضعف سند را حل می کند.

3. این متن، تقریباً با نصوص تاریخیِ فریقین مطابقت دارد و تنها اختلاف آن، در تعداد شهدای کربلا می باشد که 80 نفر را نام برده است. اما این مورد نیز نمی تواند مشکل جدی محسوب شود چرا که بعضی از مورخین، عدد شهدای کربلا را تا 103 و 113 نفر هم ذکر کرده اند. پس نه تنها به سبب این اختلاف نظر، نمی توان این توقیع را کنار گذاشت، بلکه بالاتر از آن، می بایست این توقیع را محور قرار بدهیم و یا دست کم بگوییم، عدد مذکور قولی از اقوال است.

4. کتب علمای رجال، در مقام توثیق برخی از روات، به فراز هایی از این زیارت استناد کرده اند و این، نشانگر آن است که این زیارت را تلقی به قبول کرده اند.

وصل إلیهما خبر فی کیفیۀ الصلاۀ فانّ الاختراع فیها غیر جائز» (1)

ابن طاووس نیز تصریح کرده است که سید مرتضی، امام حسین علیه السلام را با این عبارات، زیارت می کرده است: «زیارة بالفاظ شافیۀ یذکر فیها بعض مصائب یوم الطف یزار بها الحسین علیه السلام ».

البته معنای این عبارت، این نیست که الفاظ و عبارات زیارت ناحیه از سید مرتضی باشد؛ زیرا مرحوم مجلسی اول (مولا محمد تقی) نیز در رابطه با زیارت جامعه، در کتاب خود، روضة المتقین گفته است: «من در مدتی که در عتبات عالیات بودم، فقط با این الفاظ، زیارت می کردم». آیا معنای این جمله آن است که عبارات از خود او است؟!

منتجب الدین فی الفهرست: «ابو البرکات محمد بن اسماعیل المشهدی فقیه محدث ثقة». و منه یظهر انه معدود فی زمرة الفقهاء کما انه یظهر من صدر کتابه الاعتماد علی کل ما أودعه فیه و انّ ما فیه من الزیارات کلها مأثورة و ان لم یستند بعضها الیهم علیهم السلام فی محله. قال بعد خطبته: «فانی قد جمعت فی کتابی هذا من فنون الزیارات للمشاهد و ما ورد فی الترغیب فی المساجد المبارکات و الادعیه المختارات و ما یدعی به عقیب الصلوات و مایناجی به القدیم تعالی من لذیذ الدعوات فی الخلوات و ما یلجأ الیه من الادعیة عند المهمات مما اتصلت به من ثقات الروات الی السادات و حثنی الی ذلک ایضا...» (1)؛

«[مرحوم مجلسی دربارۀ این کتاب] در بحارالانوار می گوید: «کتاب بزرگی است دربارۀ زیارات و چنان که از نوشته های سید بن طاووس به دست می آید، این کتاب از تألیفات محمد بن مشهدی است و ابن طاووس، بر این کتاب، اعتماد نموده و آن را مدح کرده است (2)و ما (مرحوم مجلسی) آن را المزار الکبیر نامیدیم». و باز مرحوم مجلسی در فصل دیگری از بحارالانوار فرموده: «از وضعیت اسناد آن چنین فهمیده می شود که کتاب معتبری است و دو سید (رضی الدین و عبدالکریم) ابن طاووس، زیارات و روایات بسیاری از این کتاب نقل کرده اند و شیخ منتجب الدین در فهرست خود، درباره

ص: 158

ابن مشهدی فرموده است: «ابوالبرکات محمد بن اسماعیل مشهدی، فقیه، محدث و مورد وثاقت است». و از عبارات ریاض العلماء و دیگران چنین استفاده می شود که ابن مشهدی در زمرۀ فقها بوده است. از مقدمه کتاب المزار الکبیر چنین استفاده می شود که تمام آن چه در کتاب خود آورده است، مورد اعتماد او است و تمام زیارات این کتاب، از معصومین رسیده است؛ هر چند بعضی از آن ها را در جای خود، به امام معصوم، نسبت نداده است. مؤلف (ابن مشهدی) پس از خطبۀ کتاب خود، چنین نوشته است: «در این کتاب، زیارات مختلفی را درباره مشاهد مشرفه و نیز دربارۀ تشویق و ترغیب به مساجد، ادعیۀ برگزیده، تعقیب نمازها، مناجات با خداوند، نمونه ای از دعاهای روح بخش و دعاهایی برای امور مهم و عظیم آورده ام. این ادعیه را به سند خود از راویان شیعه که به ائمه اطهار می رسند، نقل کرده ام».

مرحوم نوری در آخر باز هم تکرار می کند:

«و یظهر منه أنه - رحمة الله - من اعاظم العلماء واسع الروایة، کثیر الفضل معتمد علیه کما انه یظهر مما ذکرنا من خطبۀ کتابه أن کل مافیه من الدعوات و الزیارات، مأثورة عنهم علیهم السلام و منها اعمال مسجد الکوفه و الزیارات مختصۀ بأبی عبدالله علیه السلام فی الأیام المخصوصة»؛

«از سخنان مرحوم مجلسی چنین بر می آید که او (مرحوم محمد بن مشهدی) از علمای بزرگ و آگاه به روایت و صاحب فضل و مورد

ص: 159

اعتماد است. از مقدمۀ خطبۀ مؤلف نیز چنین بر می آید که تمام آن چه در این کتاب، از مجموعه زیارات و ادعیه آمده، از ائمۀ اطهار علیهم السلام رسیده است؛ از جمله اعمال مسجد کوفه و زیارت هایی که به امام حسین علیه السلام در روزهای ویژه اختصاص دارد».

شاگردی کرده اند.

از امتیازات ابن مشهدی این است که طریق کوتاهی به شیخ مفید دارد. او با سه واسطه و گاه با دو واسطه و بعضاً با یک واسطه به شیخ مفید می رسد. عمدۀ طریق وی، «ابن منصور نقاش موصلی» از «[الشریف النقیب] محمدی» است. گاهی نیز از «شاذان بن جبرئیل» از «محمد بن موسی بن جعفر دوریستی» از «جعفر بن محمد دوریستی» نقل می کند. گاهی نیز در سلسلۀ سند او به جای شاذان، «عدل بن دوریستی» است.

ایشان هم چنین طریق دیگری نیز به شیخ مفید دارد که عبارت است از «محمد طبری»، «حسن بن محمد» و «ابو جعفر».

مرحوم ابن مشهدی، از همان ابتدا به تحصیل علم پرداخت و در کمتر از 20 سالگی، دروس عالیه را آغاز کرد و کتاب مقنعه را نزد استادش، ابن منصور نقاش خواند.

از مطالب فوق نتیجه می گیریم که وی یک شخصیت معمولی نیست؛ به ویژه، زمانی که اظهارات بزرگان را نیز در رابطه با او ملاحظه می کنیم، در می یابیم که او شخصیتی مورد وثوق است.

در ادامه به نمونه هایی از نظرات بزرگان در رابطه با ابن مشهدی اشاره می کنیم: (1)

ص: 161

شهید اول: «الشیخ الامام السعید». (1)

شیخ حرّ عاملی: «کان فاضلا محدثا صدوقا». (2)

مرحوم نوری: «الشیخ الجلیل السعید المتبحر مؤلف المزار المشهور... الذی اعتمد علیه اصحابنا الابرار» (3)؛ «یظهر منه أنه من اعاظم العلماء واسعة الروایة کثیر الفضل معتمد علیه». (4)

مرحوم شیخ عباس قمی: «الشیخ الجلیل السعید المتبحر عظیم المنزلة والمقدار». (5)

سید محسن امین: «شیخ جلیل متبحر محدّث صدوق». (6)

مرحوم مدرس: «از کبار محدثین امامیه است؛ بسیار جلیل القدر و عظیم المنزلة است». (7)

آقا بزرگ تهرانی: «عالم جلیل واسع الروایه». (8)

ص: 162

علامه مجلسی: «المزار الکبیر، یعلم من کیفیة أسناده انه کتاب معتبر و قد اخذ منه السیدان ابنا طاووس کثیراً من الأخبار و الروایات». (1)

آیت الله وحید خراسانی: «اعتماد نا علی المزار المشهدی نتیجۀ لاعتماد السید عبد الکریم (ابن طاووس) و ولده علیه» (2).

السیدان ابنا طاووس کثیرا من الاخبار و الروایات». (1)

علاوه بر ایشان، بزرگان دیگری نیز این کتاب را توثیق کرده اند؛ از جمله:

مرحوم نوری: «اعتمد علیه اصحابنا الابرار... یظهر من صدر کتابه الاعتماد علی کل ما اودعه فیه أن ما فیه من الزیارات کلها مأثوره و ان لم یستند بعضها علیهم فی محله» (2)

مرحوم امین: «اعتمد علیه الاصحاب». (3)

مرحوم شیخ عباس قمی: «اعتمد علیه علمائنا الابرار، الملقب بالمزار الکبیر فی بحارالانوار». (4)

مرحوم مدرس: «کتاب مزار، محل اعتماد أکابر است». (5)

مرحوم آیت الله میلانی: «و نجد فی زیارة الامام المهدی وصفا دقیقا لما جری علی جده الحسین». (6)

ص: 164

زیارات ابی عبدالله الحسین علیه السلام زیارة بالفاظ شافیه یذکر فیها بعض مصائب یوم الطف یزار بها الحسین زاره بها المرتضی علم الهدی. مشتمل علی آداب و کیفیات و الصلوة» (1)؛ «در زیارات امام حسین علیه السلام، زیارتی است که با عبارات روشن، مصیبت های روز عاشورا را بازگو می کند و امام حسین علیه السلام را با این متن، زیارت می کنند. سید مرتضی علم الهدی نیز امام حسین را با این زیارت نامه زیارت کرد. این زیارت در برگیرندۀ آداب و روش و نماز زیارت است».

پس اگر علامه مجلسی چنین برداشتی داشته باشد، جای تأمل، بلکه غیر مقبول به نظر می رسد.

نکته شایستۀ دقت، این است که مرحوم قمی در کتاب گران سنگ خود، نفس المهموم، عباراتی از این زیارت را بدون هیچ تردیدی به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نسبت داده و می فرماید: «فکان وصفه الامام المهدی: کنت للقرآن سنداً وللامة عضداً و للرسول ولداً»؛ «امام مهدی در توصیف امام حسین فرموده است: "تو پشتوانۀ قرآن و بازوی امت و فرزند رسول الله بودی"».

ص: 166

مبنا اشاره ای نکرده است.

5. اصولاً مفاتیح الجنان، کتاب جامع و کاملی نیست؛ چراکه مرحوم قمی، تمام ادعیه و زیارات را نقل نکرده است. برای مثال، ایشان از 54 دعای صحیفۀ سجادیه، فقط یک دعا را در مفاتیح گنجانده است. هم چنین اعمال شب قدر را به طور مختصر ذکر کرده؛ با وجود آن که ابن طاووس در «اقبال»، اعمال شب قدر را مفصل آورده است. در بحارالانوار نیز چندین زیارت آمده، که ایشان در کتاب خود، آن ها را نقل نکرده است.

پس شیخ عباس قمی، بنا نداشته است که کتاب کامل و جامعی در ادعیه و زیارات بنویسد؛ بلکه بنا بر نقلی معروف، وی مفاتیح الجنان را به صورت یادداشت هایی برای خود نوشته بود تا بتواند به همراه داشته باشد.

6. شاید وی از اطاله پرهیز داشته و به دنبال اختصار بوده است؛ لذا زیارت ناحیه را- که با در نظر گرفتن اعمال خاص آن، بسیار طولانی می شود- ذکر نکرده است.

ممکن است گفته شود که ایشان، ادعیه و زیارات طولانی و مفصل دیگری را آورده است. جواب آن است که آن ادعیه و زیارات، بدل و جایگزینی نداشته؛ اما زیارت ناحیه، دو بدل داشته که ایشان در قسمت زیارات عاشورا نقل کرده است.

است- را چگونه می توان پذیرفت؟ آیا می توان ادعا کرد زینب کبری علیها السلام و سایر مخدرات، پس از واقعۀ شهادت امام حسین علیه السلام، با گیسوان پریشان و بدون حجاب، سراسیمه از خیمه ها بیرون آمدند؟ آیا این صحنه، با مقام زنان اهل بیت عجل الله تعالی فرجه الشریف سازگار است؟

جواب: گیسوی پریشان، با مکشوف و بدون حجاب بودن سر، هیچ تلازمی ندارد؛ چون ممکن است - و حتماً نیز همین است - که گیسوان خود را به نشانۀ عزا و حزن و مصیبت، زیر عبا و حجاب کامل، پریشان کرده باشند؛ چنان چه این شیوه، بین زنان عرب، رسم و عرف بوده است.

همین شبهه را روزی از استاد بزرگوارم، آیت الله وحید خراسانی (حفظه الله) پرسیدم و آن بزرگوار، پاسخی به همین مضمون بیان فرمود.

خود را نقل کند، در زمینۀ توثیقات عام، از ابن مشهدی و کتاب او نیز نام می برد. ایشان سخن ابن مشهدی در مقدمۀ کتابش (1) را نقل می کند و می گوید: «این سخن ابن مشهدی، در این که تمام راویان سلسلۀ سند این کتاب (المزار) موثق هستند، صراحت دارد؛ ولی به دو دلیل، نمی توان به این سخن اعتماد کرد:

1. اعتبار کتاب روشن نیست؛ چون شخصیت محمد بن مشهدی معلوم نیست؛ یعنی مجهول الوصف و بلکه، شخص او برای ما مجهول است. هرچند محدث نوری اصرار دارد که ثابت کند مؤلف کتاب، همان «محمدبن جعفربن علی بن جعفر المشهدی الحائری» است؛ لیکن این کلام، موجب ظن است، نه اطمینان.

2. توثیقات متأخران، برای ما معتبر نیست؛ چون از روی حدس و اجتهاد گفته اند و آن چه از نظر ما معتبر است، حسّ می باشد.

ب. ایشان، هم چنین، شخصی را به نام «محمدبن جعفربن علی بن جعفر المشهدی الحائری» ذکر می کند و درباره او می فرماید: «الشیخ الجلیل السعید المتبحر ابو عبدالله المعروف بمحمد بن المشهدی و ابن المشهدی مؤلف المزار المشهور الذی اعتمد علیه اصحابنا الابرار الملقب بالمزار الکبیر فی بحار الانوار ذکره المحدث النوری فی عداد مشایخ محمد

ص: 170

بن جعفربن نما ای الثالث من مشایخه». (1)

ج. وی در جلد 15 کتاب خود، به نقل از «حرّ عاملی» می فرماید: «محمدبن جعفر المشهدی کان فاضلا محدّثا صدوقا له کتب یروی عن شاذان بن جبرئیل القمی». (2)

د. ایشان در جای دیگری فرموده است: «محمدبن علی المشهدی ذکر صاحب الوسائل فی مقدمۀ الوسائل ان له کتاب المزار» (3)

ه.. در جلد 17 این کتاب نیز آمده است:

«محمدبن المشهدی له کتاب یعرف بالمزار و تقدم فی المدخل أنَّ المحدث النوری قد أصّر فی الفائدة الثانیة من خاتمة مستدرکه التی شرح فیها حال الکتب المأخوذة عنها روایات المستدرک و حال مؤلفیها عن بیان حال کتاب المزار أنه محمدبن جعفربن علی ابن جعفرالمشهدی الحائری و ذکرنا أنَّ ما ذکره فی وجه ذلک لایورث الاالظن فانه لم یذکر دلیلا علی ذلک بل ینافیه کلام صاحب الوسائل فی مقدمة الوسائل من ان والده علی، و احتمال کونه من النسبۀ الی الجد یبعده أنَّ علیا المشهدی لم یکن من المعاریف بل لم یعلم انه کان من العلماء حتی ینسب حفیده الیه» (4)؛

ص: 171

«ابن مشهدی کتابی دارد به نام مزار و در مقدمۀ کتاب اشاره کردیم که محدث نوری در خاتمۀ مستدرک- که شرح حال مؤلفان منابع کتاب مستدرک را آورده است- اصرار دارد که نویسندۀ کتاب مزار، محمدبن جعفربن علی بن جعفر مشهدی حائری است.

ما در پاسخ گفتیم: گفتۀ وی ظن آور است، نه یقین آور؛ چون ایشان دلیلی ارائه نکرده است. بلکه با کلام حرّ عاملی - صاحب وسائل- منافات دارد که پدر ابن مشهدی را «علی» ذکر کرده است؛ در حالی که مرحوم نوری، نام پدر ابن مشهدی را «جعفر» می داند.

ممکن است گفته شود: علی، نام جدّ او است ولی مانند برخی، چون «علی بن بابویه»، در اثر شهرت، به جدش منسوب شده است. ولی در جواب می گوییم: اولاً جدّ او از معاریف نبوده است و ثانیاً معلوم نیست که او از علما بوده باشد، تا نوه اش را به او نسبت دهند» (پایان سخن آیت الله خویی).

ولی به نظر ما اعتماد امثال ابن طاوس، شهید اوّل، مجلسی، حرّ عاملی، مرحوم نوری، سید محسن امین و شیخ عباس قمی، موجب علم به وثاقت ابن مشهدی می شود و ما نیز همانند استاد خود حضرت آیت الله وحید خراسانی (حفظه الله) بر ابن مشهدی اعتماد کرده و او را معتبر می دانیم.

که در ادامه، به طرح و بررسی منابع متقدم و متأخر این زیارت می پردازیم:

اعتبار آن است.

است: «زیارتی که از ناحیۀ امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به سوی یکی از چهار نایب صادر شده است».

ناگفته نماند که برای این زیارت، شروح متعددی نیز نوشته شده است؛ مانند کشف داحبة فی شرح زیارة الناحیة، الشمس الضاحیة (1) و شرح زیارت ناحیه به زبان اردو (2)

«فأذا اردت الخروج من بیتک فقل: اللهم الیک توجهت... فأذا بلغت المنزل تقول: رب انزلنی منزلا مبارکا... فاذا رأی القبة فیقول: الحمدلله و السلام علی عباده... فاذا قرب من المشهد یقول: اللهم الیک قصد القاصدون... فاذا بلغ موضع القتل یقول: اذن للذین یقاتلون بأنهم ظلموا... ثم تدخل القبة و تقف علی القبر و تقول: السلام علی آدم صفوةالله... ثم تحول الی عند الرأس و قل السلام علیک یا ابا عبدالله... ثم انکب علی الضریح و قبّل التربة و قل: السلام علیک یا اول مظلوم انتهک دمه.... ثم تحول الی جانب القبر و تستقبل القبلة و ترفع یدیک و تقول: اللهم ان استغفاری ایاک...

و بعد نوبت توسل می شود که: اللّهم انا نتوسل بهذا الصدیق الامام... ثم تحول الی عند الرجلین و قل: السلام علیک یا ابا عبدالله... ذکر زیارة علی بن الحسین علیهما السلام ثم تحول الی عند رجلی الحسین فقف علی علی بن الحسین علیهم السلام و قل: السلام علیک ایها الصدیق... ثم تقول: صلوات الله علیکم... ثم انکب علی القبر و قل: زاد الله فی شرفکم... زیارة الشهداء رضوان الله علیهم. ثم تتوجه الی البیت الذی عند رجلی علی بن الحسین علیه السلام و تقول: السلام علیک یا ابا عبدالله... ثم تسلم علی الشهداء من اصحاب الحسین علیه السلام و تستقبل و تقول: السلام علیکم یا انصارالله... ثم عد الی موضع رأس الحسین صلوات الله علیه و استقبل القبله وصل رکعتین صلاة الزیارة تقرأ فی الاولی الحمد و سورة الانبیاء و فی الثانیة الحمد و سورة الحشر أوماتهیأ لک من القران فاذا فرغت من الصلوة فقل سبحان ذی القدرة

ص: 176

والجبروت... ثم قبِّل الضریح و قل: السلام علیک ایها الامام الکریم.... فاذا اردت الوداع فصل رکعتین و قل: السلام علیک یا خیر الانام... ثم انکب علی القبر و قل: یا مولای لاتروی النفس من مناجاتک...» (1).

از تأکید مرحوم سید بر این آداب، به ویژه دستور به جا آوردن دو رکعت نماز، چنین استفاده می شود که این زیارت، مأثور و از بعضی از امامان اطهار رسیده است و اگر به این مطلب، قطع پیدا نشود، دست کم اطمینان و وثوق پدید می آید و همین امر، ما را کفایت می کند.

7. سند این زیارت، از نظر ما بی اشکال است؛ به ویژه با توجه به تصریح ابن مشهدی در مقدمۀ کتاب المزار. بنابراین می توان به طور اکید و اطمینان بخش، این زیارت را به حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف منسوب کرد.

***

ص: 177

ص: 178

مهدی علیه السلام در رثای امام حسین علیه السلام است که عاشقان و شیفتگان اهل بیت علیهم السلام در روز عاشورا و غیر عاشورا آن را زمزمه می کنند. (1)

امام زمان علیه السلام، زائر و مرثیه سرا و وارث حسین علیه السلام است؛ کسی که زمان در تحت اختیار او و تمام لحظه ها در مقابل نگاه او است و همواره با نگاهی نافذ، جای جای دشت بلا و لحظه به لحظۀ حماسۀ عاشورا و سختی و تلخی واقعۀ طف را مشاهده، و سوز عطش و سوزش سیلی و تازیانه را بر پیکر عاشورائیان لمس می کند.

زیارت شونده هم، کسی است که نامش ربایندۀ دل، و صحن و

ص: 180

سرایش، آتش افروز جان ها و حرمش، آرامگاه قلب و تماشاگه رازهاست.

در حقیقت، این زیارت، آموزه هایی از عشق، معرفت، عرفان، سوز، حماسه و توسل است. این زیارت، در عین حالی که مرثیه است و به بیان عمق فاجعۀ کربلا می پردازد، مسئولیت آفرین و حرکت ساز نیز می باشد و از این رو، بر سفیران هدایت عاشورایی شایسته و بایسته است که با عنایت بیشتری به این زیارت توجّه کنند و جایگاه والای این زیارت را در مجالس حسینی متذکر شوند.

* سلام بر امیر مؤمنان، امام علی علیه السلام که تنها او شایستگی و افتخار برادری با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را داشت

. سلام بر فاطمه علیها السلام که دختر و پارۀ تن رسول خدا بود.

* سلام بر امام حسن مجتبی علیه السلام که جانشین پدر بزرگوار خود بود.

* سلام بر حسین علیه السلام که خونش را به اسلام هدیه کرد.

دو. در قسمت دعا و مناجات؛ که در این قسمت، امام زمان علیه السلام امام شناسی را راه گشای توسل، معرفی می کنند. لذا زائر، خداوند تبارک و تعالی را به انوار طیبۀ معصومین علیهم السلام قسم می دهد و نام امامان نور را - از امام علی علیه السلام تا امام حسن عسگری علیه السلام - ذکر می کند و سپس درخواستش را عرضه می دارد.

سه. در دعای قنوتِ نماز این زیارت؛ که دوباره یاد ائمه علیهم السلام شکوفا می شود. ویژگی هایی که در این قسمت، برای پنج تن آل عبا ذکر می شود، بسیار حائز اهمیت است.

«السَّلَامُ عَلَی مَنْ جَعَلَ اللَّهُ الشِّفَاءَ فِی تُرْبَتِهِ»؛ «سلام بر آقایی که خداوند، شفا را در تربت او قرار داده است».

«السَّلَامُ عَلَی مَنِ الْإِجَابَةُ تَحْتَ قُبَّتِهِ»؛ «سلام بر بزرگواری که دعا زیر گنبد او اجابت می شود».

«السَّلَامُ عَلَی مَنِ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ (1)»؛ «سلام بر کسی که امامان از فرزندان او هستند».

«السَّلَامُ عَلَی ابْنِ خَاتَمِ الْأَنْبِیَاء»؛ «سلام بر فرزند خاتم پیامبران».

«السَّلَامُ عَلَی مَنْ بَکَتْهُ مَلَائِکَةُ السَّمَاء»؛ «سلام بر کسی که ملائکۀ آسمان، بر او گریه کردند».

سلام بر اعضا و جوارح امام حسین علیه السلام :

«السَّلَامُ عَلَی الشَّیْبِ الْخَضِیبِ»؛ «سلام بر محاسن به خون خضاب شده».

«السَّلَامُ عَلَی الْخَدِّ التَّرِیب»؛ «سلام بر گونۀ خاک آلود».

«السَّلَامُ عَلَی الثَّغْرِ الْمَقْرُوعِ بِالْقَضِیبِ»؛ «سلام بر لبی که با نی زده شد».

«السَّلَامُ عَلَی الرَّأْسِ الْمَرْفُوعِ »؛ «سلام بر سری که بالای نیزه رفت».

ص: 184

«السَّلَامُ عَلَی الْأَجْسَامِ الْعَارِیَةِ فِی الْفَلَوَات»؛ «سلام بر اجسادی که برهنه در بیابان رها شدند».

نکته قابل دقّت در این فرازها، تبیین عمق فاجعه و شدت ظلم یزیدیان و مظلومیت اهل بیت علیهم السلام است و به راستی، شمشیر منتقم امام زمان علیه السلام در روز ظهور، پاسخ مناسبی برای این ظلم هاست.

«السَّلَامُ عَلَی الْمُجَدَّلِینَ فِی الْفَلَوَاتِ »؛ «سلام بر جنگاوران بیابان».

«السَّلَامُ عَلَی النَّازِحِینَ عَنِ الْأَوْطَان» «سلام بر دور افتادگان از وطن خویش».

ارزشمند (شَرِیفَ النَّسَب، مُنِیفَ الْحَسَب) و منقبت های فراوان (کَثِیرَ الْمَنَاقِب) معرفی می کند. در ادامه به بخشی از این فضایل اشاره می شود:

حَافِظاً لِلْعَهْدِ وَ الْمِیثَاقِ نَاکِباً عَنْ سَبِیلِ الْفُسَّاقِ تَتَأَوَّهُ تَأَوُّهَ الْمَجْهُودِ طَوِیلَ الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ زَاهِداً فِی الدُّنْیَا زُهْدَ الرَّاحِلِ عَنْهَا نَاظِراً إِلَیْهَا بِعَیْنِ الْمُسْتَوْحِشِ مِنْهَا...»؛

«ای حسین! تو برای رسول خدا، فرزند، برای قرآن، سند و برای امت، بازوی پرتوان بودی. در اطاعت خدا، تلاش گر و نسبت به عهد و پیمان، حافظ و مراقب بودی. از راه فاسقان سر بر می تافتی و هر چه توان داشتی، در راه احیای احکام خداوند، بذل می نمودی. آه می کشیدی؛ آه آدمی که به رنج و زحمت افتاده است. رکوع و سجود طولانی داشتی. نسبت به دنیا، زاهد و پارسا بودی و با دیده ی وحشت زده به آن نگاه می کردی».

امام زمان علیه السلام در این عبارت جامع، جد بزرگوار خود، امام حسین علیه السلام را با ده عنوان وصف کرده است که به نحو مستقیم یا غیرمستقیم، عبودیت حضرتش را بازگو می کند:

 امام حسین علیه السلام فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است.

 او سند و پشتوانۀ قرآن (یعنی روح قرآن) است.

 امامت، قوام اسلام است و امام حسین علیه السلام، بازوی پر توان امت و دین اسلام، در همۀ اعصار می باشد.

 در راه اطاعت پروردگار، سخت کوش و تلاش گر بود.

 با خدا و خلق او در عهد و پیمان، استوار و با وفا بود.

 از راه و روش فاسقان روی گردان بود و از راه مسامحه و مداهنه وارد نمی شد.

ص: 189

. آه امام حسین علیه السلام دردمندانه بود؛ مانند کسی که بار سنگینی از غصه در دل دارد و درد سینه اش جراحتی التیام ناپذیر است.

 آن حضرت رکوع و سجده های طولانی داشت.

 نسبت به دنیا زاهد و بی علاقه بود.

 در حالی که نظر دیگران به دنیا، نظر عاشقانه و دل پسندانه است،نظر آن حضرت به دنیا، مانند انسان وحشت زده بود.

إِمْکَانِک ثُمَّ اقْتَضَاکَ الْعِلْمُ لِلْإِنْکَار وَ أَلْزَمَکَ أَنْ تُجَاهِدَ الْکُفَّارَ فَسِرْتَ فِی أَوْلَادِکَ وَ أَهَالِیکَ وَ شِیعَتِکَ وَ مَوَالِیکَ وَ صَدَعْتَ بِالْحَقِّ وَ الْبَیِّنَةِ وَ دَعَوْتَ إِلَی اللَّهِ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ أَمَرْتَ بِإِقَامَةِ الْحُدُودِ وَ طَاعَةِ الْمَعْبُودِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْخِیَانَةِ وَ الطُّغْیَانِ فَوَاجَهُوکَ بِالظُّلْمِ وَ الْعُدْوَان»؛

«تا آن گاه که ظلم و بیداد، دست از آستین بیرون آورد و با سلاح به میدان آمد و گمراهان، در ضلالت خود غرق شدند؛ در حالی که تو در حرم جدت ساکن، و از ستمگران دوری گزیده بودی، در خانه و محراب به سر می بردی و از امیال و شهوات بر کنار و با قلب و زبان و به مقدار توان، از منکرات، نهی می کردی. آن گاه که موقعیت مقتضی گردید، پرچم مخالفت برداشته، و با مخالفان کارزار کردی. با فرزندان و خاندان و پیروان و دوستان به راه افتاده، و با حکمت و پند و اندرزهای نیکو، [مردم را] به سوی خداوند خوانده و به بر پا داشتن حدود و فرمانبری از معبود، امر نمودی و از پلیدی و سرکشی باز داشته و با ظلم و ستم مقابله کردی».

بَیْعَتَکَ وَ أَسْخَطُوا رَبَّکَ وَ جَدَّکَ وَ بَدَءُوکَ بِالْحَرْب... وَ أَمَرَ اللَّعِینُ جُنُودَهُ فَمَنَعُوکَ الْمَاءَ وَ وُرُودَه... وَ رَشَقُوکَ بِالسِّهَامِ وَ بَسَطُوا إِلَیْکَ الْأَکُفِّ لِلِاصْطِلَام... فَأَحْدَقُوا بِکَ مِنْ کُلِّ الْجِهَاتِ وَ أَثْخَنُوکَ بِالْجِرَاح... حَتَّی نَکَسُوکَ عَنْ جَوَادِک هَوَیْتَ إِلَی الْأَرْضِ طَرِیحاً ظَمْآنَ جَرِیحاً تَطَؤُکَ الْخُیُولُ بِحَوَافِرِهَا وَ تَعْلُوکَ الطُّغَاةُ بِبَواتِرِهَا... وَ الشِّمْرُ جَالِسٌ عَلَی صَدْرِکَ وَ مُولِغٌ سَیْفَهُ عَلَی نَحْرِکَ قَابِضٌ عَلَی شَیْبَتِکَ بِیَدِهِ ذَابِحٌ لَکَ بِمُهَنَّدِه...».

«پس از آن که آنان را از کار خود باز داشته و حجت و دلیل را برایشان تأکید نمودی؛ بیعتت را شکسته و بر پروردگار و جدّت خشم نموده و با تو جنگیدند... و آن شخص ملعون به لشگریانش دستور حمله داد. تو را از آب و وارد شدن به آن باز داشتند... تیرها و سنگ ها را به طرف تو پرتاب کرده و دست های جنایتکارشان را برای نابودیت گشودند... پس از هر سو تو را محاصره کرده و زخم های عمیق بر تو وارد ساختند... تا این که تو را از اسبت انداختند و تو، مجروح، بر زمین افتادی. اسب ها با سم هایشان بر تو تازیدند و ستمگران، شمشیرهای برّانشان را بر تو فرود آوردند... شمر بر روی سینه ات نشست و شمشیرش را بر گودی زیر گلوی تو فرو برد و در حالی که محاسنت را با دستش گرفته بود، سرت را با شمشیر خود برید».

ص: 192

التَّبْدِیلُ وَ الْإِلْحَادُ وَ التَّعْطِیلُ وَ الْأَهْوَاءُ وَ الْأَضَالِیلُ وَ الْفِتَنُ وَ الْأَبَاطِیل»؛

«پس وای بر سرکشان گنه کار که به کشتنت، اسلام را کشتند و نماز و روزه را بیهوده و مهمل گذاشتند. سنت ها و احکام را شکستند و پایه های ایمان را نابود کردند. آیات قرآن را تحریف، و در فساد و دشمنی، سخت تلاش نمودند. کتاب خدا رها شد و به حق، خیانت گردید. با رفتن تو، تکبیر، تهلیل، تحریم، تحلیل، تنزیل و تأویل از میان رفت. پس از تو تغییر، تبدیل، بی دینی، کفر، خواهش های نفسانی، گمراهی ها، آشوب ها، بیهودگی ها و باطل ها آشکار شد».

فرشتگان و پیامبران به او تسلیت گفتند. به خاطر تو مادرت زهرا علیها السلام، سوگوار و مصیبت زده شد. فرشتگان مقرب، برای سوگواری و تسلیت گفتن به پدرت امیرمؤمنان علیه السلام، نزد او می رفتند و برای تو در اعلی علّیین، مجلس عزا و ماتم بر پا شد. فرشتگان عزادار شدند و آسمان و ساکنانش، بهشت و خزانه دارانش، و کوه های گسترده بر روی زمین و کرانه هایش، و دریاها و ماهیانش، و جنیان و فرزندانشان و خانۀ خدا و مقام ابراهیم و مشعر الحرام و حلّ و احرام، برای تو گریستند».

خلق را نام حسینی به زبان می بینم

هر کجا نام حسین، آه و فغان می بینم

همه گویند حسین و همه دارند خروش

از غمش ولوله در کون و مکان می بینم

همه گویند حسین و همه نالند ز درد

با حسین این همه را عشق نهان می بینم

همه گویند که شد کشته بیداد، حسین

همه را نوحه کنان، تعزیه خوان می بینم

تنها راه رسیدن به خدا است. با سیر در این دعا می آموزیم که محور دعا چیست و چگونه باید دعا کنیم.

عاشورا» در مفاتیح الجنان، ایشان ذکر این زیارت را لازم ندانسته است. (1)

ص: 198

19.چه کسی موضوع غیبت امام مهدی علیه السلام را دائمی ترین عنصر تاریخ اندیشۀ شیعی می داند؟

الف) هانری کربن

ب) حامد الگار

ج) عبدالفتاح عبدالمقصود

26.سرّ خون خواهی امام حسین علیه السلام توسط امام مهدی علیه السلام در چیست؟

الف) انتقام از قاتلان امام حسین علیه السلام

ب) تشفی قلوب شیعیان

ج) عدم ماندگاری باطل

27.پیام ها و اهداف نهضت مهدوی چیست؟

الف) حق گرایی، عدالت گری، ظلم ستیزی

ب) هدایت گری، ارشاد بشر، احیای آموزه های دین، تشکیل حکومت

ج) الف و ب

36.خانوادۀ مسیحی که در راه سفر امام حسین علیه السلام به کوفه، فیض تشرف به اسلام و همراهی با امام علیه السلام نصیبشان گشت، کدام است؟

الف) زهیر بن قین و همسرش

ب) حر ریاحی و فرزند و برادرش

ج) وهب و مادر و همسرش

41.آیا زیارت ناحیه مقدسه، درکتاب شریف مفاتیح الجنان آمده است؟

الف) بله، این زیارت در بخش پایانی مفاتیح آمده است.

ب) خیر، زیرا در سند این زیارت تردید است.

ج) خیر، به خاطر طولانی بودن این زیارت و ذکر زیارت عاشورا، مولف، ذکر آن را لازم ندانسته است.

42.بنابر روایات، ملاک سنجش ایمان چیست؟

الف) حسن امانت و راستی در گفتار

ب) طول رکوع و سجود و زیادی روزه

ج) حضور شجاعانه در میدان جهاد حق علیه باطل

ص: 206